1-mavzu: falsafaning fan va dunyoqarashga doir mohiyati

Falsafiy bilimning tuzilishi. Falsafa o`z shakllanishi va rivojlanishining qadimgi davridayoq, tabiat, inson, jamiyat va ma`naviyatni, shuningdek sababiy bog`lanishlar, qonunlar va shu kabilarni bilish sohasida yuksak natijalarga erishdi va oqilonalik nuqtai nazaridan odamlarning dunyo haqidagi umumiy tasavvuriga aylandi. Ammo olamning cheksiz darajada rang-barangligi va serqirraligi tufayli o`sha davrdayoq parchalanmagan falsafiy bilimlar va tasavvurlardan ayrim bo`limlar ajralib chiqa boshladi, vaqt o`tishi bilan rivojlanib, ancha aniq shakl-shamoyil kasb etdi va yangi bilimlar bilan to`ldirildi. Pirovard natijada ular falsafiy bilimning tuzilishini (strukturasini) tashkil etdi.
Quyidagilar falsafiy bilimning muhim tarkibiy qismlari: ontologiya – mavjudlik, borliq haqidagi bilim;
- gnoseologiya (boshqa bir terminologiyaga ko`ra – epistemologiya) – bilish nazariyasi;
- ijtimoiy falsafa – jamiyat haqidagi ta`limot;
- etika – axloq haqidagi ta`limot;
- aksiologiya - qadriyatlar haqidagi ta`limot;
- falsafiy antropologiya – inson haqidagi ta`limot va boshqalar.
Falsafiy muammolar mohiyatini tushunib etish, ularning eng muhimlarini aniqlash va nihoyat, falsafiy bilimlar bilan oshno bo`lish – ko`rsatilgan bo`limlarni sinchiklab o`rganish, bunda ularga yaxlit bir butunning tarkibiy qismlari sifatida yondashish demakdir. Pirovardda biz falsafaning o`ziga xos tili, o`z yondashuvlari va metodlari, nihoyat, tabiat, jamiyat va tafakkurga oid eng muhim aloqalar, xossalar va qonunlarni o`zida aks ettiruvchi umumiy tushunchalar – kategoriyalar tizimi vujudga kelganining guvohi bo`lamiz. Bunda falsafadagi har bir bo`lim yoki yo`nalish ham o`z tushunchalar apparatiga, ya`ni bilimning faqat shu sohasiga xos bo`lgan va uning asosiy mohiyatini yoritib beradigan kategoriyalar tizimiga egadir.
Falsafaning yangi sohalari. Falsafiy bilimning tuzilishi o`zgarmas, uzil-kesil shakllangan emas. Falsafaning rivojlanishi va u hal qilayotgan muammolar doirasi kengayishiga qarab falsafiy bilim tuzilishida ham o`zgarishlar yuz beradi. Ilmiy nazariyalar yoki falsafiy g`oyalar inqirozga uchragan yoki o`zining asossizligini namoyish etgan taqdirda, ularning bilim tizimidagi o`rni va rolini qayta baholash amalga oshiriladi, bu esa ba`zan ularning nazariy va amaliy ahamiyati yo`qolishiga olib keladi. Masalan, flogiston nazariyasi, «falsafa toshi»ni izlash, empiriokrititsizm falsafasi va o`z ahamiyatini yo`qotib, tarix mulkiga aylangan boshqa ko`pgina g`oyalar bilan shunday bo`lgan. Bugungi kunda falsafa bilan ham shunga o`xshash hodisa yuz beryapti, degan fikr mavjud. Hatto falsafa o`lyapti deb hisoblaydiganlar ham yo`q emas.
Darhaqiqat, o`zini oqlamagan g`oyalar, yo`nalishlar va kontseptsiyalar bisyor, ularning aksariyati hozir juda og`ir ahvolda, ayrimlari esa kuchli inqiroz holatini boshdan kechirmoqda. Ammo falsafa o`zining birinchi ma`nosida – «donolikni sevish» sifatida, haqiqatning tagiga etish usuli sifatida, jon holati sifatida va nihoyat, dunyoqarashning alohida shakli sifatida insoniyat turguncha mavjud bo`ladi.
Buni falsafiy bilimning ayrim nisbatan yangi sohalari ham tasdiqlaydi (ba`zan ular mustaqil falsafiy fanlar maqomiga da`vogarlik qiladi). Ular falsafa yondashuvlari va metodlari jamiyat hayotining ayrim jabhalari, murakkab ob`ektlar, muayyan fanlar va shu kabilarni o`rganishga nisbatan qo`llanilishi natijasida yuzaga keldi. Ularning aksariyati falsafaning eng yangi tarixi bilan bog`liq bo`lib, asosan XX asrga tegishlidir. Bu erda avvalo tabiat falsafasi, huquq, fan, tarix, siyosat, san`at, din, texnika falsafasi, tanatologiya, gerontologiya va boshqalar nazarda tutilmoqda. O`tgan asrning so`nggi o`n yilliklarida tadqiqotning yana bir yangi va o`ta muhim sohasi – globallashuv va u yuzaga keltirayotgan global muammolar falsafasi paydo bo`ldiki, uni o`rganish ham foydadan xoli bo`lmaydi.