1-mavzu: “Ilmiy tadqiqot metodologiyasi fanining maqsadi va vazifalari ilmiy blimlarning metodologik asoslari Reja

Savollar va topshiriqlar: 
1.Ilmiy ijodning evristik xarakteri olimlar talqinida. 
2. Ilmiy ijodning o‘ziga xos xususiyatlari. 
3. Ilmiy-ijodiy faoliyatning amal qilish xususiyatlari. 
 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.
Shermuhamedova N.A. Ilmiy tadqiqot metodologiyasi.-Toshkent: 
Noshir, 2020. - 480 b. 
2.
Mirahmedov M., Tohirov M. Ilmiy tadqiqotlar metodologiyasi - 
Toshkent: Temir yo‘llari instituti nashriyoti. 2012. 456 b 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

5-Mavzu: Ilmiy tadqiqot vositalari va metodlari. Ilmiy tadqiqotda 
tarixiylik va mantiqiylik 
Reja
1.
Ilmiy bilish va uning o‘ziga xos jihatlari.
2.
Ilmiy bilish darajalari. Empirik va nazariy bilish.
3.
Empirik bilishning mohiyati va shakllari.
4.
Nazariy bilishning mohiyati va shakllari.
Bilish olamning inson ongida aks etish jarayoni. Bilishning mahsuli, natijasi 
– bilim.
Ilmiy bilish – tabiat, jamiyat va tafakkur olamining ob’yektiv qonunlarini 
aniqlashga qaratilgan inson ma’naviy faoliyatining oliy shakli. Ilmiy bilish natijalari 
ilmiy bilimlar tizimida o‘z ifodasini topadi. Ilmiy bilim va uni hosil qilish jarayoni 
bo‘lgan ilmiy bilish o‘ziga xos yaxlitlikni – tizimni ifodalaydi. Bu tizimning muhim 
tomonlaridan biri ilmiy bilish darajalari bo‘lib hisoblanadi.
Olimlarning aksariyati ilmiy bilishning ikki darajasini e’tirof etadilar. Bular: 
a) empirik bilish; b) nazariy bilish.
Lekin ayrim olimlarning, masalan, prof. S.A.Lebedevning fikricha, ilmiy 
bilishning uch darajasi mavjud:
1)
Ilmiy bilishning empirik darajasi
2)
Nazariy darajasi
3)
Metanazariy darajasi
38
Metanazariy daraja deganda: a) umumiy ilmiy bilim va b) falsafa, falsafiy 
bilim nazarda tutiladi.
Ilmiy bilishning dastlabki quyi darajasi – empirik bilish, yuqori darajasi 
nazariy bilish bo‘lib hisoblanadi. Umuman empirik va nazariy bilim hamda ularni 
hosil qilish jarayoni ilmiy dalillarni to‘plashdan ilmiy bilim shakllari – tushuncha, 
qonun, nazariyalarga qarab borishdan iborat uzluksiz jarayonni ifodalaydi.
Ilmiy bilishning bu ikki darajasi o‘zaro bir biridan bir qator xususiyatlari bilan 
farqlanadi:
1)
Ilmiy bilish darajalari o‘zaro bir-biridan gnoseologik maqsadga ko‘ra 
farqlanadi. Empirik bilish tadqiqot ob’yektiga taalluqli xossa – xislatlarni, yuzada 
ifodalangan aloqa munosabatlarni aks ettirishga xizmat qiladi. Nazariy bilish 
tadqiqot ob’yektining ichki mohiyatini va munosabatlarining sabablarini 
o‘rganishga, unga xos qonuniyatlarni ochishga qaratilgan. Empirik bilishning 
vazifasi - hodisalarni ta’riflash, nazariy bilishning vazifasi - tushuntirishi.
2)
Ilmiy bilishning empirik va nazariy darajalari o‘zaro bir-biridan qo‘lga 
kiritiladigan bilimning qandayligi, shakllariga ko‘ra farqlanadi. Shunga ko‘ra 
empirik bilim ilmiy dalil va empirik umumlashmalarda o‘z ifodasini topadi. Nazariy 
38
Qаrаng: P.V.Аlееksеv, А.V.Pаnin. Filоsоfiya. Univеrsitеtskiy kurs. – Mоskvа, 2003 yil, 188-189 bеtlаr.

---

bilish natijalari tadqiqot ob’yektining ichki, mohiyatli tomonlari aks etadigan 
qonunlar, tamoyillar, nazariyalarda o‘z ifodasini topadi.
3)
Empirik va nazariy bilish ularda qo‘llanadigan usullarga ko‘ra 
farqlanadilar: Empirik bilishda kuzatish, eksperiment, analiz, sintez, turkumlash, 
induksiya, deduksiya kabi usullar qo‘llanadi. Nazariy bilishda fikriy eksperiment, 
tarixiylik va mantiqiylik, ekstrapolyasiya, gipotetik – deduktiv va boshqa usullar 
qo‘llanadi.
4)
Empirik va nazariy bilish o‘zaro bir-biridan hissiylik va rasionallikning 
o‘zaro nisbatiga ko‘ra farqlanadi.
Hissiylik hissiy bilish qobiliyati, sezgi, idrok, tasavvurlarda zehnda 
intuisiyada o‘z ifodasini topadi.
Rasionallik fanda tadqiqotchining aql yugurtirishi vositasida bilim hosil 
qilish, mavjud bilimlar – tushunchalar asosida yangi bilimlar, xulosalarni 
shakllantirish qobiliyatida nazarda tutiladi.
Empirik bilishda hissiylik, nazariy bilishda rasionallik ustuvor hisoblanadi.
Empirik bilish deganda tadqiqot mavzusi bo‘yicha materiallar, dalillar 
to‘plash, ularni dastlabki umumlashtirish, kuzatilgan va tajribada o‘rganilgan 
hodisalarni tasvirlash, dastlabki fikrlarni tartibga solish, ularni turkumlashdan iborat 
bo‘lgan ilmiy bilish jarayoni nazarda tutiladi.
Empirik bilishning eng asosiy ko‘rinishi – ilmiy dalil. Shundan kelib chiqqan 
holda har qanday ilmiy tadqiqot ilmiy dalillarni to‘plash, sistemaga solish va 
umumlashtirishdan boshlanadi.
Empirik bilish nuqtai nazaridan ilmiy dalil (fakt) deganda; a) borliqda 
kuzatiladigan holat, borliqning biron-bir ko‘rinishi yoki ong, anglash ko‘rinishi; b) 
Biron-bir hodisa, jarayon haqidagi chinligi isbotlangan bilim; v) kuzatish va 
eksperiment jarayonida hosil qilingan empirik bilim nazarda tutiladi.
Ilmiy dalilning ahamiyati olimlar tomonidan ko‘p bor e’tirof qilingan. 
Mashxur fizik olim Nils Bor ilmiy dalillarning ilmiy terminlar, tushunchalar tarzida 
mavjud bo‘lishni nazarda tutib «Biron-bir tajribadan olingan dalilni tushunchalarsiz 
ifodalash mumkin emas»,
39
deydi.
Lui de Broyl esa «eksperiment natijasida shunchaki oddiy dalil emas, balki 
asoslash lozim bo‘lgan ilmiy dalil hosil bo‘ladi», deydi.
40
U «eksperimental kuzatish 
ilmiy qiymatga ega bo‘lmog‘i uchun ma’lum darajada fikr yuritmog‘imiz, nazariy 
xarakterga ega tasavvurlarni shakllantirmog‘imiz lozim», deb hisoblaydi. Akademik 
V.I.Vernadskiy «Ilmiy dalillar ilmiy bilim va ilmiy tadqiqotning asosiy mazmunini 
tashkil etadi. Agar ular to‘g‘ri aniqlangan bo‘lsa, munozaraga o‘rin qolmaydi»
41
degan edi.
39
Бор Н. Атомная физика и человеческое познание. – Москва, 1961 г., стр 114.
40
Бройл Луи де. По тропам науки. – Москва, 1962 г., стр. 164-165.
41
Вернадский В.И. О науке. – Дубка, 1997 г., стр. 414.

---

Falsafa fanlari doktori, prof. S.A.Lebedev empirik bilimlar deganda 
quyidagilarni nazarda tutadi:
1.
Empirik bilishning eng sodda ko‘rinishi kuzatish natijasida xosil 
bo‘lgan dastlabki bilim. Bunda kuzatishning ob’yekti va amalga oshiriladigan vaqti 
aniq belgilanadi. Kuzatish va eksperiment ilmiy bilim hosil qilishga yo‘naltirilgan 
bo‘ladi va muayyan maqsadni o‘zida ifodalaydi. Maqsad deganda ilmiy muammoni 
hal etishda ilgari surilgan biron-bir g‘oya, tadqiqot gipotezasi nazarda tutiladi. 
Demak, kuzatish, eksperiment biron-bir g‘oyani tasdiqlash yoki inkor etish 
maqsadida olib boriladi.
2.
Ilmiy dalillar. Ular hosil qilingan bilimlarni induksiya yo‘li bilan 
umumlashtirish orqali hosil bo‘ladi. Ilmiy dalillar ayrim xossa, xususiyat, 
munosabatlarining tadqiqot ob’yektiga xos ekanligini, ularning qay darajada 
umumiy va barqaror ekanligini ifodalaydi. Bunday ilmiy dalillar tushunchalar, 
terminlar, diagrammalar, sxemalar, grafiklar, rasmlar, matematik modellar 
shakllarida namoyon bo‘ladi.
3.
Empirik bilimning turli yo‘nalishdagi empirik qonuniyatlarda o‘z 
ifodasini topadi. Empirik qonunlar kuzatilayotgan ob’yektga taalluqli narsa va 
hodisalar o‘rtasidagi aloqadorliklarni ifodalaydi.
Empirik qonuniyatlar aksari holatlarda taxminiy, gipotetik xarakterga ega 
bo‘lgan, ehtimollik ma’nosidagi bilimlardir va ular induktiv umumlashtirish 
natijasida hosil qilinadi. Demak, empirik qonuniyatlar kuzatish va eksperiment 
natijalarini umumlashtirish, yakka xususiyatlar tahlili asosida umumiy bilim hosil 
qilishni anglatadi. Bu bilim faqat u yoki bu g‘oyani tasdiqlashi mumkin. lekin uni 
asoslab berolmaydi.
42
Mexanika sohasidagi empirik bilim qattiq va suyuq 
jismlarning mexanik harakatini kuzatish va bu bo‘yicha eksperiment olib borishi 
bilan bog‘liq. Astronomik kuzatuvlar ham bizga empirik bilimlar beradi.
Nazariy bilish deb inson fikrining tadqiqot ob’yektini mohiyatiga chuqur kirib 
borish jarayoniga aytiladi. Ilmiy bilishning nazariy darajasida tadqiqotchining 
intellektual salohiyati namoyon bo‘ladi.
Ilmiy bilishning nazariy darajasi bir qator xususiyatlarga ega:
1.
Nazariy bilim umumiylik va mavhumlik xususiyatiga ega.
2.
Nazariy bilim yaxlit va tizimli bilimdir.
3.
Nazariy bilim empirik bilimga nisbatan olamni chuqur, atroflicha aks 
ettiradi, u tadqiqot ob’yektning mohiyati, ichki qonuniyatlarini yoritishga 
yo‘naltirilgan bo‘ladi.
4.
Agar empirik bilimda inson ongi yakkalik, alohidalikdan umumiylikka 
qarab borsa, nazariy bilimda umumiylikdan alohidalikka tomon boradi.
42
Қаранг: Философия. Университетский курс. – Москва, 2003 г., стр. 175-176.

---

5.
Nazariy bilim o‘ziga xos shakllarda: qonun, nazariya, ta’limot, ilmiy 
bashoratlarda o‘z ifodasini topadi.
6.
Nazariy bilim empirik bilimlarni umumlashtirish orqali qo‘lga 
kiritilmaydi. Nazariy bilimni bayon etmoq uchun nazariy asos – bazis talab qilinadi. 
Nazariy bazis deganda ilmiy muammoni hal qilishga yordam beradigan olamning 
ilmiy manzarasi nazarda tutiladi. Agar mavjud ilmiy manzara muammoni hal 
qilishga yordam bermasa, unda yangi nazariyaga asos bo‘ladigan yangi ilmiy asos – 
ilmiy g‘oyani ishlab chiqish talab etiladi. Olamning ilmiy manzarasi deganda 
muayyan soha, ilmiy yo‘nalish uchun umumiy bo‘lgan tushunchalar, tamoyillar, 
farazlar nazarda tutiladi.
7.
Nazariy bilishda rasionallik, ya’ni aqliy faoliyat ustuvor hisoblanadi.
Ilmiy metodologiyada shunday davr bo‘lganki, unda olimlar, faylasuflar 
nazariy tadqiqotning eng asosiy metodi induktiv metoddir, deb hisoblaganlar. Lekin 
XIX asr oxirida shu narsa ma’lum bo‘ldiki, ilmiy izlanishda ilmiy faktlardan 
qonunlarni kashf qilishga olib boradigan alohida yo‘l, metod yo‘q va bo‘lishi xam 
mumkin emas. Bu holatga A.Eynshteyn ham e’tiborni qaratgan edi. U o‘zining 
«Fizika i realnost» degan asarida fiziklarning eng asosiy vazifasi umumiy 
qonuniyatlarni ochishdan iborat, der ekan, «Bunday qonunlarni mantiqiy usulga 
tayanib emas, balki tajriba mohiyatini chuqur anglashga qaratilgan intuisiyaga 
tayangan holda kashf etish mumkin», degan xulosaga kelgan edi.
Bu fikrdan ilmiy bilishning nazariy darajasida qo‘llanadigan metodlar o‘ziga 
xos va ularning asosini aql faolligi tashkil etadi, degan xulosaga kelish mumkin.
Empirik va nazariy bilim, uning ilmiy tadqiqotdagi o‘rni fan tarixida o‘zaro 
birbiriga qarama-qarshi bo‘lgan 2 nuqtai-nazarning shakllanishiga olib kelgan.
1.
Empirizm
2.
Aqlparastlik, sxolastik nazariyalashtirish
Bu konsepsiyalarning bir-biriga qarama-qarshi qo‘yilishi asosida bilim 
manbaini aniqlash yotadi. Buni «bilimning ishonchli manbai nima? Aqlmi yoki 
insonning hissiy bilimi, tajribasi, kuzatuvimi? degan savol yordamida ifodalash 
mumkin.
Empirizm tarafdorlari fikricha, har qanday bilimning yagona asosini tajriba, 
hissiy mushohada tashkil qiladi. Bilim hissiy mushohada, tajriba natijalarini 
umumlashtirish asosiga quriladi. Empirizm yo‘nalishining yirik vakillariga mashhur 
ingliz faylasufi Frensis Bekon (1561-1626); ingliz astronomi, fizigi, matematigi 
Djon Frederik Vilyam Gershel (1792-1871), Djon Styuart Mill (1806-1873) va 
boshqalar kiradi.
Frensis Bekon falsafa tarixida birinchilardan bo‘lib narsalar to‘g‘risidagi 
birlamchi bilim hissiy tajribadan boshlanadi, deydi va ilmiy bilishning induktiv 
metodini ishlab chiqadi. Bekon olamni bilish uchun dastavval inson aqlini xato va 
kamchiliklardan muhofaza qilmoq lozim, deb hisoblaydi. Uning fikricha, hissiy 
idrok olamga qaratilmog‘i lozim. olamni kuzatish orqali bilim hosil bo‘ladi va bunda 

---

induksiyaning o‘rni beqiyos. Har qanday bilim faktlarni umumlashtirishdan iborat. 
Bekonning qarashlari Gershel va Mill tomonidan rivojlantirildi.
Gershel o‘zining «Tabiatshunoslikka kirish» asarida (1832 y.) induksiya 
yordamida ilmiy bilimlar hosil qilish mumkin, deydi va bilimlarni hosil qilishning; 
o‘xshashlik, tafovut, yo‘ldosh o‘zgarishlar va qoldiqlardan iborat to‘rt induktiv 
metodni asoslab beradi. Mill bilishning manbai kuzatish va tajribadir, deb biladi. 
Uning fikricha, faqat xissiy qabullash orqaligina narsa va hodisalarni bilish mumkin.
Nazariylashtirish deganda aqlparastlik, real hayotdan ajralgan bilim nazarda 
tutiladi. Sxolastik nazariylashtirish empirik dalillarni, faktlarni har tomonlama talqin 
zaruratini, hayot, voqelik bilimlar manbai ekanligini inkor etadi. Bunday sxolastik 
nazariylashtirish «rivojlangan sosializm», «kommunizm g‘alabasi» kabi 
konsepsiyalarda o‘z ifodasini topgan.
Sxolastik nazariylashtirish o‘z vaqtida Gegel tomonidan keskin tanqid 
qilingan edi. U «sxolastikani» har qanday obektiv mazmundan maxrum bo‘lgan 
tafakkur mahsuli deb baholagan edi. U sxolastikada borliq fikr bilan yonma-yon 
tursada, borliq faktlari tashqarida qoladi, sxolastikani borliq umuman qiziqtirmaydi, 
degan edi.
Sxolastika – dogmatik tafakkur uslubi hisoblanadi, u hayot realliklariga emas, 
balki qonun darajasiga ko‘tarilgan qarashlar va avtoritetlarga tayanadi. Sxolastika 
ilmiy ijodga tamomila qarama-qarshi. U shunday tafakkur usuliki, unda fikr erkinligi 
inkor qilinadi, fikrlar hayot bilan bog‘lanmagan bo‘ladi, tushuncha va terminlarni 
qo‘llashda sub’yektivizm ko‘zga tashlanadi.
Ayni vaqtda tafakkurni cheklab qo‘yish, uni tajribadan ajratish ham ilmiy ijod 
uchun zararli, yot bo‘lgan holat. Bu masalaga o‘z vaqtida A.Eynshteyn o‘z diqqatini 
qaratgan. U faqat mantiqiy tafakkurning o‘zigina bizga olamdagi narsalar haqida 
bilim bera olmaydi, olamni bilishning barcha ko‘rinishlari tajribadan kelib chiqadi 
va u bilan yakunlanadi, degan edi. Eng zo‘r matematik nazariyaning ham yolg‘iz 
o‘zi haqiqatning chinligini ta’minlay olmaydi. Nazariya agar u aniq kuzatuvlarda 
o‘z isbotini topmasa, u nazariya emas, hech qanday mazmunni anglatmaydi, degan 
edi olim.
Aslida ilmiy bilishda aqlni hissiy bilishga, intellektni tajribaga qarama-qarshi 
qo‘yish mantiqqa to‘g‘ri kelmaydi. Olim uchun tajriba, kuzatuv natijalari ham, 
aklfarosat xam zarur. Zotan tajriba intellektdan kam bo‘lmagan isbotlash kuchiga 
ega. Shuning uchun ham ingliz faylasufi Karl Popper rasionalizmni intellektualizm 
deb atadi va rasionallikda tajribaga tayanishga diqqat qaratdi. XX asrning 60-80 
yillarida rasionallik to‘g‘risidagi qarashlar T.Kun va I.Lakatos tomonidan 
rivojlantirildi. Kun o‘zining «Ilmiy inqiloblar tuzilishi» asarida ilmiy bilishning 
«paradigma modeli»ni ilgari surdi.
Sxolastik xarakterdagi bilimlar, quruq nazariylashtirish ijtimoiy gumanitar 
xarakterga ega bilimlarda tabiatshunoslikka nisbatan ko‘proq uchraydi va bu hol 
ayniqsa totalitar siyosiy rejimlar sharoitida yakqol ko‘zga tashlanadi.