1-mavzu. Mikrobiologiya fani, o’rganish obe’ektlari, vazifasi hamda bo’limlariga tavsif

Javob: Mikroorganizmlarning ozuqa moddalariga bo’lgan extiyoji va moddalarning 
hujayraga kirishi. 
Mikroorganizmlarga ham boshqa tirik mavjudotlar singari oziqa moddalari zarur. Oziqa 
modda deb odatda tirik organizmga tushib yoki energiya manbai bo’lib yoki hujayrani tarkibiy 
qismlarini qurish uchun ishlatiladigan moddalarga aytiladi. Oziqa moddalar esa hujayraga 
tashqi muhitdan keladi. Bakteriyalar hujayrasi ichiga oziqa moddalar kirishi va hayot 
faoliyatining oxirigi moddalarini tashqi muhitga ajralib chiqishi ularning butun tanasi orqali 
sodir bo’ladi, shuning uchun bu protsess juda tez boradi. Moddalar almashinuvi ikki jarayondan 
iborat: 
I) tashqi muhitdan o’sish uchun zarur bo’lgan oziqa moddalarni qabul qilish va ulardan 
hujayraning yangi tarkibiy qismini sintezlash; 
2) hayot faoliyatining oxirgi mahsulotlarini tashqi muhitga chiqarish. Mikroorganizmlar 
oziqa moddalarni to’g’ridan-to’g’ri o’zlashtirishi mumkin yoki ularni o’zgartirib, o’zlashtirishga 
yaroqli holga keltirishi mumkin. Ovqatlanishning usullari Mishustin (1987) tomonidan 
quyidagicha talqin qilinadi, ya’ni tirik organizmlarda ikki xil oziqlanish usuli mavjud: 
golozoy va golofit. 
Golozoy usulida ovqatlanishda ovqatning qattiq zarralari organizm tomonidan 
yutiladi, so’ngra ovqat hazm qilish yo’lida hazm qilinadi. Bu xildagi ovqatlanish hayvonlarga 
xosdir. 
Golofit usulida ovqatlanishda ovqatni yutish va hazm qiluvchi maxsus organlari 
bo’lmagan tirik organizmlarga xos bo’lib, ular suvda erigan oziqa moddalarni kichik 
molekulalar holida so’rib oladi. Bu xildagi ovqatlanish o’simliklar va mikroorganizmlarga 
xosdir. 
Ko’p organik birikmalar (oqsillar, polisaxaridlar) polimerlar ko’rinishida bo’lib, ular 
mikroorganizmlar tomonidan yutilib, bevosita modda almashinishida ishlatilmaydi. Bunday 
moddalar bakteriyalar membranalaridan o’taoladigan oddiy birikmalargacha parchalanadi. Katta
molekulalar ekzofermentlar yordamida parchalanib mikroorganizmlar bor muhitga chiqariladi. 
Bu xildagi hazm qilish hujayradan tashqarida hazm qilish deyilib, faqat mikroorganizmlarga 
xosdir. 
Oziqa moddalarning mikroorganizm hujayrasiga kirishi. Mikroorganizmlarning o’sishi 
uchun suv juda zarur. CHunki oziqa moddalari suvda erigan holda bo’lib, ularni bakteriyalar 
olib, o’z hujayralarini tiklaydi va energiya oladi. Oziqa muhitlarida, mikroorganizm hujayrasini 
qurishi uchun kerak bo’lgan hamma elementlar, mikroorganizm o’zlashtiradigan holatda bo’lishi 

---

kerak. Suvda erigan oziqa moddalari bakteriya hujayrasiga har xil usullar yordamida kiradi. 
Hujayraga ularning o’tishida hujayra devori barьerlik vazifasini bajarsa, tsitoplazmatik 
membrana aktiv tanlovchi rolini o’ynaydi. Moddalar hujayraga passiv diffuziya orqali, 
kontsentratsiyalar farqi (noelektrik moddalar bo’lsa) yoki elektr potentsiallari farqi bo’yicha 
(tsitoplazmatik membrananing ikki tomonida elektr potentsiallari farqi) mavjud bo’lsa o’tadi. 
Moddalar transporti osonlashgan diffuziya orqali, kontsentratsiya farqi mavjud sharoitda 
energiya sarflanmay ham yuz berishi mumkin. Yana boshqa tipi aktiv transport, moddalar 
hujayra ichiga kontsentratsiya gradientiga qarshi yo’nalishda ham kiradi. Unga ATF sarflanadi. 
Bu mexanizm moddalarning muhitdagi kontsentratsiyasi kam bo’lganda ham ishlatiladi. 
Bakteriya hujayrasida permeaza molekulalari bo’lib, ular hujayraga moddalarni olib 
kirishda xizmat qiladi. Birgina E.coli hujayrasida laktozani o’tkazadigan 8000 tacha permeaza 
molekulasi mavjud. 
Qand moddalarning hujayraga o’tishida, avvalo ular hujayra tashqarisida ferment
yordamida fosforlanadi, so’ngra tsitoplazmaga o’tadi. 
Demak, mikroorganizmlarning oziqa moddalariga bo’lgan ehtiyoji hujayra ichidagi 
fermentlar tarkibidan tashqari biror birikmani o’zlashtirish uchun uning maxsus transport 
mexanizmi ham muhim rolь o’ynaydi.
Har xil moddalarning ximiyaviy tuzilishi bilan ularning mikrob hujayrasiga kira olishi 
o’rtasida mustahkam bog’liqlik bor. Ionlarga ajralmaydigan uglevodorodlar va boshqa 
birikmalar, odatda, hujayraga juda tez o’tadi, agar organik birikmaning molekulasida 
aminogruppa, oksigruppa yoki karboksil gruppa bo’lsa, bunda moddalarning hujayra ichiga 
kirish xususiyati keskin o’zgaradi. 
Bunday gruppalar qancha ko’p bo’lsa, organik moddalarning hujayra ichiga kirishi 
sekinlashadi. Hujayra ichiga kiradigan moddalar nafas olishda hosil bo’ladigan N
h 
va NSO
-
ionlariga almashinib o’tadi.