1-mavzu: Morfemika va morfema haqida umumiy ma’lumot. So‘zning grammatik strukturasi. Reja

Taqsim son. Predmet miqdorining teng bo‘linishi ma'noga -tadan qo‘shimchasini qo‘shish bilan hosil qilinadi: bittadan, uchtadan, untadan kabi.
Taqsim ma'nosi sonning boshqa turlarini takrorlash bilan ham hosil bo‘ladi: uchta - uchta bo‘lib, un-un bo‘lib kelishdi kabi.
Kasr son. Butunning qismi, bo‘lagini ifodalaydigan. O‘zbek tilida kasr ma'nosini ifodalydigan maxsus so‘zlar ham bor: yarim, chorak, nimchorak kabi. O‘zbek tilida kasr va butun sonlar aralash ishlatilishi ham mumkin: besh butun ikkidan bir (5, 1go‘yo2) kabi. Tuzilish jihatdan kasr sonlar sostavli sanaladi.


Tartib sonlar. Predmet miqdorining sanoq tartibini bildirgan son so‘zlar tartib sonlardir. Tartib sonlar sifat so‘zlarga yaqin bo‘lib, ulardek predmet belgisini bildiradi.
Tartib sonlar sanoq sonlarga -nchi go‘yo -inchi qo‘shimchalarni qo‘shish bilan hosil qilinadi:to‘rtinchi boskich kabi. Sostavli sonlardan tartib son yasalganda -nchi go‘yo -inchi qo‘shimchasi eng so‘nggi so‘zga qo‘shiladi: bir ming tukkiz yuz tukson uchinchi yil kabi.
Ba'zan -lamchi qo‘shimchasi ham tartib son hosil qilishda ishtirok etadi. Bunda predmetning tartibiga ko‘ra belgisi emas, balki sanaladigan voqea hodisalarning tartibi, sirasini ifodalaydi. Uning ikkita aybi bor: birlamchi jussadan bergan emas, ikkilamchi xotinidan ko‘p urush eshitadi (A. K.)
-nchi, -inchi qo‘shimchalari so‘z yasash ham mumkin, buni uning tartib son hosil qilishdagi vazifasidan farqlash lozim bo‘ladi. M: gulning birinchi gunchasi kuttirib ochildi (S. A.) Bu shubxasiz, bizning yutugimiz, lekin ikkinchi tomoni ham bor, esdan chikarmaslik kerak (A. K.) Bunda «ilk», «oldingi», «avvalgi», «boshqa» kabi modal ma'nolar yasaladi.
Tartib sonlar otlar bilan grammatik munosabatga kirishganda, ikki holat seziladi:
sonni ifodalovchi tartib son: 4 boskich, 10 sinf kabi, mazmunan sifatga yakin turgan belgi ma'nosini bildiradi. Bunda predmet tartibi emas, uning xususiyati, belgisi e'tiborga olinadi M: birinchi sort paxta, ikkinchi nav urug kabi.
Tartib son arab rakamlari bilan yozilganda chizikcha kuyiladi (sana bunga kirmaydi). Rim rakamlari va sana bildiruvchi arab rakamlaridan so‘ng chizikcha kuyilmaydi. 5-uy, 5 may kabi.