№1 Mavzu: Pedagogika fanlarini o’qitish metodikasining predmeti

tizimlashtirish
. 
Ma'ruzada yangi bilimlar tizimli ravishda yetkaziladi. O'qituvchi 
tomonidan o'quv materialining ushbu fan bo'yicha izchil va tizimli 
taqdimoti talabalar uchun alohida ahamiyatga ega. Tizimlashtirish 
funksiyasi shundan iboratki, o'qituvchi ma'ruzalarda o'rganilayotgan 
mavzu haqida umumiy ma'lumot beradi, o'quvchilarga darslikni 
o'qiyotganda qaysi mavzular, bo'limlar, qism va tushunchalarga 
alohida e'tibor berishlari kerakligi, qaysi qo'shimcha manbalardan 
foydalanish maqsadga muvofiqligi to'g'risida ma'lumot beradi. 
3.
Ma'ruzalarning uchinchi fuksiyasi 
tushuntirish
dir. Darslik va 
o‘quv qo‘llanmalarning alohida bo'limlari talabalar tushunishi qiyin 
bo'lgan tilda, uslub va sintaksis jihatdan murakkab bo'lgan tarzda 
taqdim etilishi va tushuntirishga oid misollar bo'lmasligi mumkin. Bu 
holda o'qituvchining maqsadi o'quv kursining eng qiyin savollari, 
tushunchalari, bo'limlarini tushuntirishdan iborat bo‘ladi. Buning 
uchun o'qituvchidan darslik va o‘quv qo‘llanmalarning alohida 
qismlarini boshqacha, tushunarli va qulayroq shaklda taqdim etish 
qobiliyati talab etiladi. 
4.
Ma'ruzalarning 
rivojlantiruvchi
funksiyasi shundaki, talabalar
nafaqat materialni esda saqlab qoladilar, balki ularning aqliy faoliyati 
ham rag'batlantiradi. Bunga o'qituvchi tomonidan ma'ruzalarda 
berilgan muammoli savollar, bilimlarini muammoli va munozara 
shaklida taqdim etish yordam beradi. 
 
12.2. Ma’ruzaning tuzilishi, ma’ruza o‘qishga qo‘yiladigan 
talablar 
Ma’ruza mashg‘ulotiga tayyorgarlik ko‘rish va o‘tkazishning 
metodik jihatlarini ko‘rib chiqamiz. 
Ma’ruza mavzulari dars davomida biroz o‘zgarishi mumkin 
bo‘lsada, ishchi dastur va mashg‘ulotlarning tematik-taqvimiy rejaga 
muvofiq belgilanadi. Har bir ma’ruzaning boshida o‘qituvchi o‘z 
mavzusini oldingi ma’ruza mavzusi bilan hamda butun kurs mazmuni 
bilan bog‘laydi. Ma’ruza yakuni keyingi ma’ruzaga "ko‘prik" ni taqdim 
yetishi kerak. Shu bilan birga, talabalarda o'rganilayotgan fan sohasi 
to'g'risida tizimli tushunchalarni shakllantirish muhimdir. 
Ma’ruza materialini tanlash va tuzish uni tayyorlashning muhim 
qismi hisoblanadi. Ma’ruza rejasi ish dasturining tegishli bo‘limi 

---

204 
mazmuniga mos kelishi va uni ochib berishi lozim. Ma’ruza mazmuni 
vaqti o‘quv soati vaqtiga mos bo‘lishi kerak. 
Ko'p hollarda o'qituvchi belgilangan ma'ruza vaqtidan ko'ra 
ko'proq material tayyorlaydi. Bunday holda, ikkilamchi vaziyat yuzaga 
keladi: biz materialni ko'rib chiqmasdan qoldirishimiz kerakmi yoki uni 
ko'rib chiqishni keyingi ma'ruzaga qoldirishimiz kerakmi? Bunday 
vaziyatlarda qanday qaror qabul qilish kerak? Bu oson savol emas. 
O‘quv materialining har bir fragmentining nisbiy ahamiyatini hisobga 
olish zarur. Ish dasturiga bunday tuzatishlar tabiiydir, ularni 
muvaffaqiyatsizliklar deb qabul qilmang, ular hatto kursni 
yaxshilashlari mumkin. Biroq, umuman olganda, siz tematik rejaga 
rioya qilishingiz kerak, chunki materialni keyingi sinflarga doimiy 
ravishda o‘tkazish butun ish dasturini amalga oshirishda progressiv 
kechikishga olib kelishi mumkin. 
Ma’ruza amaliyotining ko‘rsatishicha, o‘qituvchilar odatda 
vaqtdan ko‘ra ko‘proq materialga ega bo‘ladilar. Yosh o‘qituvchining 
butun ma’ruza uchun yetarli materialga ega bo‘lmasligi odatiy 
qo‘rquvidan farqli o‘laroq, ko‘pincha u yetarli vaqtga ega emas. 
Auditoriyada qancha material ko‘rib chiqilishi mumkinligini aniq 
baholash - mashg‘ulotlarning bir maromda olib borishi va 
o‘qituvchining mahoratini belgilaydi. 
Ma'ruza uchun qancha material tanlash kerak? Bu jihatdan Rojer 
Dominovskiy
1
ma'ruzaning bir akademik soati uchun uchta asosiy 
fikrni rejalashtirishni tavsiya qiladi. Albatta, ushbu qoidada istisnolar 
mavjud, chunki har bir bandda ko'p yoki kamroq kichik bandlar bo'lishi 
mumkin.
Ma'ruza rejasini qayta loyihalashtirish uni tayyorlash 
jarayonining eng muhim qismi hisoblanadi. 
Rejaning har bir asosiy bandini mantiqiy ketma-ketlikda bog'lab, 
bir nechta kichik bandlarga bo'lish kerak. Bu ma'ruza tarkibini 
yaxshilaydi va talabalar tomonidan materialni tizimli idrok etish, 
anglash va yodlashga yordam beradi. Materialni strukturalashda xotira 
va tafakkurning psixologik mexanizmlarini hisobga olish foydalidir. 
O‘qituvchining darsni katta hajmdagi ma’lumotlar bilan 
to‘ldirishga intilishi har doim ham asosli bo‘lavermaydi. 
O'qituvchining maqsadi talabalarga u taqdim etgan materialni 
o'rganishda yordam berishdir. Bu materialni tushunish mumkin bo‘lgan 
1
Dominowski R. L. Teaching Undergraduates. — Mahwah, N.J.: Lawrence Erlbaum, 2002. р. 75 

---

205 
sur’atda taqdim yetishni anglatadi, talabalar tomonidan o‘qituvchiga va 
o‘qituvchi tomonidan talabalarga bir nechta savol berishlari mumkin, 
javoblar esa ma’ruza mazmunini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. 
Ma’ruzaga tayyorgarlik ko‘rishda konspekt yozish ma’ruzachi 
uchun juda foydalidir. Ba'zi o'qituvchilar ma’ruzada aytmoqchi bo'lgan 
ma’lumotlarni to'liq matnini tayyorlashga harakat qilishadi. Ushbu 
tayyorgarlik usulining sababi odatda qo'rquvdir. Agar ma'ruzachi nima 
deyishni unutishdan qo'rqsa, to'liq matn ko'rinishidagi konspekt 
"himoya choyshabi" kabi ko'rinishi mumkin.
1
Darhaqiqat, to'liq matn keyingi so'zlarni topish jarayoniga salbiy 
ta'sir qiladi, chunki haddan tashqari ko'p matn kerakli abzatsni topishni 
qiyinlashtiradi. Batafsil konspektni tayyorlashning yana bir sababi - bu 
aniqlikka intilish, taqdim etilgan materialning to‘g‘riligiga ishonch 
hosil qilishdir. Ushbu intilish diqqatni "so'zlarga" qaratadi, ma'ruzaning 
mohiyati esa u olib boradigan g'oyalarda yotadi. Darhaqiqat, fikrlarni 
har xil usulda ifodalash mumkin va talabalar ma'ruza mohiyatini chuqur 
anglashlari uchun ularning tushunishlari darajasida ifodalash 
muhimdir. Albatta, ba'zi tushunchalarni aniq belgilash va ulardan 
foydalanish kerak, shuning uchun ularning ta'riflarini konspektda 
yozish mantiqan to'g'ri keladi.
Ma'ruzaning to'liq matnini qamrab olgan konspektlar o‘qituvchini 
talabalarga o‘qib berishga undaydi. Barchamizga ma’lumki, bunday 
“o‘qib beriladigan” ma’ruzalarni tinglash nihoyatda zerikarli va 
tushunish qiyin bo‘ladi.
Eng foydali konspekt - bu kengaytirilgan reja bo'lib, u ierarxik 
ravishda tuziladi va asosiy fikrlar, mavzular, kerakli materiallar va 
tushunchalar o‘z aksini topadi. Reja ma’ruzaning asosiy g‘oyalarini 
umumlashtiruvchi ta’riflar, jadvallar, diagrammalar, grafiklar va 
iboralar bilan kengaytiriladi. Abstrakt kiritilgan detallar soni 
materialning o‘ziga va uning o‘qituvchiga qanchalik tanishligiga 
bog‘liq. Albatta, ma'ruza birinchi marta o'qilganda, batafsilroq 
ma'lumot talab etiladi. O'qituvchi ma'lum bir mavzu bo'yicha ma'ruza 
qilishda bir oz tajribaga ega bo'lganligi sababli, qayta ishlangan 
konspekt kamroq tafsilotlarni o'z ichiga olishi mumkin. Yagona so'zlar 
va qisqa iboralar uzun jumlalar o'rnini bosa boshlaydi; endi konspektga 
to'liq jumlalarni kiritish shart emas. 
1
Dominowski R. L. Teaching Undergraduates. — Mahwah, N.J.: Lawrence Erlbaum, 2002. р. 77 

---

206 
Konspekt ma'ruza mazmuniga qaratilgan bo‘lishi kerak; ushbu 
mazmunni ifoda etish vositalari ma'ruzaning o'zida tug'ilishi kerak. 
Ma'ruzada keltirilgan misollarni oldindan tayyorlash va konspektda aks 
ettirish muhimdir. Mavhum tushunchalarning o'ziga xos misollari puxta 
o'ylangan bo'lishi kerak. Misol keltirishda talabalarga ham 
konsepsiyani tavsiflash uchun zarur bo'lgan belgilarga, ham 
ahamiyatsiz bo'lgan belgilarga e'tibor qaratish lozim. Ikki yoki uchta 
misoldan 
foydalanish 
talabalarga 
konsepsiyaning 
muhim 
xususiyatlarini yaxshiroq aniqlash va umumlashtirishga yordam beradi. 
O'qituvchi ma’ruza jarayonida foydalanmoqchi bo'lgan illyustrativ, 
demonstrativ va tarqatma materiallarni ham oldindan tayyorlab quyishi 
kerak bo‘ladi. 
Konspektni qo‘lyozma yoki kompyuterda yozishni o‘qituvchi o‘zi 
hal qiladi. Kompyuterda konspekt tayyorlash tezligi, qayta ishlash 
qulayligi bo‘yicha ham ko'pgina afzalliklarga ega. Bosma matnlarni 
o'qish osonroq. Ma'ruza mashg‘ulotini tashkil etishdan oldin, uni 
takrorlash foydalidir. So'zma-so'z matnni yodlash emas, balki 
ma’ruzada ochib berilishi kerak bo'lgan asosiy fikrlarni miyada 
takrorlash lozim. Ma’ruza matnini takrorlash yosh o'qituvchilar uchun 
nihoyatda foydali ekanligi tajribadan ma’lum va mazkur jarayon 
ma’ruza mashg‘uloti boshlashdan 10-15 daqiqa oldin amalga oshirilishi 
talab etiladi.
Ma’ruzaning boshlanishi va tugashi ko‘p jihatdan juda muhimdir. 
Yuqorida ta’kidlanganidek, ma'ruza boshida avvalgi ma'ruza 
mazmunini qisqacha ko'rib chiqish foydali bo'ladi. Bu ma'lumotni uzoq 
muddatli xotirada saqlashga va o'quv kursini tizimli idrok etishga 
yordam beradi. O‘tgan ma'ruza materiallari bo'yicha talabalardan qisqa 
og'zaki yoki yozma so'rov o'tkazish, ularga o‘tgan mavzu bo‘yicha 
qiziqarli savollar berish mumkin. Takrorlash jarayoni baholanishi yoki 
baholanmasligi unchalik muhim emas.
Yangi materialni bayon qilishdan oldin ma'ruzaning qisqacha 
rejasini berish, yangi mavzuni o‘tilgan mavzular bilan bog‘lash, uning 
eng muhim jihatlariga e'tibor qaratish foydalidir. Qiziqarli savol berish 
yoki yorqin misolni tasvirlash talabalarning diqqatini jalb qiladi. Ushbu 
kirish besh daqiqadan oshmasligi kerak. Albatta, ma'ruza materiali 
quyilgan savolga asosli javob berishi kerak. 

---

207 
Ma'ruza oxirida, materialning asosiy qismi taqdim etilganida, 
asosiy fikrlarni qisqacha takrorlash foydalidir. Bu darsning asosiy 
g'oyalarini bayon qilish, o'quvchilarga uning mazmuni to'g'risida bir 
nechta savollar berish yoki ularning savollariga javob berish bo'lishi 
mumkin. Dars oxirida o'qituvchi keyingi ma'ruza mavzusi haqida bir 
necha so'z aytishi mumkin. Afsuski, o'qituvchi ko'pincha bunga yetarli 
vaqt topa olmaydi. 
Materialni tashkil qilish ma'ruzachining asosiy vazifasidir. 
O'qituvchi doimiy ravishda o'rganilayotgan mavzuni fanning umumiy 
ko'rinishi bilan bog'lab, talabalarga kurs mazmunining katta kartinasini 
ko'rishga yordam berishi mumkin. Jadval va diagrammalar 
tushunchalar o'rtasidagi bog'liqlikni ko'rsatadigan vosita hisoblanadi. 
Muayyan tezisni ochib beradigan fikrlarning raqamlangan ro'yxati 
talabalarga materialni eslab qolishlariga yordam beradi. Sinf taxtasida 
materialning kompozitsion joylashuvi (chap - o'ng, yuqori - pastki va 
h.k.) muhim rol o'ynaydi.
S.I.Gessen universitet kursining asosiy maqsadi shunchaki 
"dalillarni aytib berish" emas, balki "ilmiy bilish metodlarini" 
shakllantirishdan iborat deb hisoblagan. 
Materialning mazmuni va taqdimotining qiyinchilik darajasini 
tanlash quyidagi mezonlar asosida bo‘lishi lozim: 
♦ o'quv materialining mohiyati barcha talabalar uchun tushunarli 
bo'lishi kerak; 
♦ ushbu mohiyatni sharhlash, tahlil qilish va asoslash ularning 
ko‘pchiligiga aniq bo‘lishi kerak;