1 mavzu: Psixologiyaning predmeti

Mavzu bo`yicha tayanch tushunchalar: 
Psixologiya sohalari — faoliyat, taraqqiyot, shaxsning jamiyatga munosabatiga ko`ra. 
Determinizm — sababiy bog`liqlik. 
Eksperiment -- tajriba usuli 
Introspektsiya — o`z - o`zini kuzatish 
Bixeviorizm — xulq - atvorni o`rganuvchi oqim. 
Freydizm — instinktiv mayllarni o`rganuvchi oqim. 
Test metodi — standartlashtirilgan , aqliy taraqqiyotni aniqlovchi usul. 
1. Hozirgi zamon psixologiyasining tamoyillari 
Psixologiya tamoyillarini Amerika va boshqa chet el psixologiyasi yo`nalishlari ham ishlab chiqqan. 
XX asr boshlarida bixeviorizm va freydizm yo`nalishlari vujudga kelgan edi. Bixeviorizm psixologiyasi 
hayvonlarda o`tkazilgan kuzatishlar natijasiga asoslangan bo`lib, uning namoyondalari Torndayk va 
Uotson (Bixeviorizm ingliz tilida «xulq - atvor» degan ma`noni bildiradi). Bu oqim psixika va ongni 
inkor qiladi, xulq bilan tashqi muhit o`rtasidagi munosabatlarni, qonuniyatlarni tekshirishni taklif 
qiladilar. Ularning fikricha, psixologiyaning vazifasi stimulga (qo`zg`atuvchi), ya`ni sezgi a`zolariga 
ta`sir qilayotgan qo`zg`atuvchiga o`q otish, biror suratni ko`rsatish o`nga qanday javob reaktsiyasi 
bo`lishini yoki bunday reaktsiyani qanday stimul tug`dirishini oldindan aytib bera olishdan iborat. 
Bixevioristlarning formulasi “S - R” dir. 
Freydizm yo`nalishiga venalik psixiatr Z.Freyd asos solgan. Uning fikricha, odam mohiyatiga ko`ra 
hayvonga o`xshaydi. Odamni xulq - atvori va harakatlari ikkita tamoyilga “Roxatlanish” va “Reallik” 
tamoyiliga bo`ysundirilgan bo`ladi. Bu oqim ham insonning ongiga ishonmaydi. Freyd o`zining 
psixologik nazariyasini odam haqidagi, jamiyat va madaniyat haqidagi umumiy ta`limotga aylantirib, 
g`arb mamlakatlarida katta e`tibor qozondi. 1923 yilda Psixonevrologlarning I -s`ezdida K.N.Kornilov 
psixologiyani qayta qurish vazifasini ilgari surdi. Psixologiya fanini yuzaga kelishida juda katta rol’ 
o`ynagan ilmiy kadrlar etishib chiqdi. Masalan, B. Anan’ev, P. Blonskiy, L.S.Rubinshteyn shuningdek, 
keyinchalik O`zbekistonda ham yirik olimlar etishib chiqdi, masalan: M.G.Davletshin, M.Voxidov, 
e.G`oziev, V.V.Tokareva, R.T.Gaynutdinov, V.M.Karimova, G`.B. SHoumarov, R.Sunnatova kabilar. 
YUqoridagi nomlari tilga olingan olimlar o`zlarining g`oyalari, milliy mafkuralari bilan yoshlarda 
tafakkur sifatlari: mustaqillik, tanqidiylik kabilarni shakllantirishga e`tibor bermoqdalar. O`z ilmiy 
fikrlarini yoshlar, talabalar ongiga singdirmoqdalar. Hozirgi mustaqillik sharoitida psixologiyaga bo`lgan 
talab, ehtiyoj juda kuchayib ketdi. YOshlarni ma`naviyatini boyitish uchun ularni dunyoqarashi, 
tafakkuri, irodasi, umuman ongini o`stirish zarur. Buning uchun biz olimlar eksperimental ishlarni 
kuchaytirishimiz, ta`lim jarayonini yangi texnologiyalar asosida qayta qurishimiz zarur. Hozirda 
respublikamizdagi universitetlarda psixologiya bo`limlari, kafedra, laboratoriyalar ilmiy fikrlar markaziga 
aylantirildi. Hozirgi zamon psixologiyasining tamoyillari quyidagicha: 1. Determinizm tamoyili; 2. Ong 
va faoliyat birligi tamoyili; 3. Psixikaning faoliyatda rivojlanish tamo - 
yili ishlab chiqildi. Determinizm tamoyiliga ko`ra, psixika yashash sharoiti bilan belgilanadi va sharoit 
o`zgarishi bilan o`zgaradi. Hayvonlar psixikasining taraqqiyoti tabiiy saralanish bilan, odam psixikasi 
taraqqiyoti esa paydo bo`lishi, shakllari, taraqqiyoti, moddiy narsalar ishlab chiqarish usullari - ijtimoiy 
taraqqiyotning qonunlari bilan belgilanadi. Ong va faoliyat birligi tamoyiliga ko`ra, ong va faoliyat bir - 
biriga qarama - qarshi ham, aynan bir narsa ham emas, ular bir butunlikni tashqil etadi. Ong faoliyatning 

---

ichki rejasini, dasto`rini tashqil etadi. Bu tamoyil psixologlarga inson xulq - atvori, xatti - harakatlari va 
faoliyatini o`rganish orqali xatti - harakatlaridan ko`zlangan maqsadlarga, muvaffaqiyatlarga erishishni 
ta`minlovchi ichki psixologik mexanizmlar, ya`ni psixikani ob`ektiv qonuniyatlarini ochishlariga imkon 
beradi. Psixika va ongning faoliyatda taraqqiy etish tamoyiliga ko`ra, psixikaga taraqqiyot mahsuloti va 
faoliyat natijasi deb qaralsa, uni to`g`ri tushunish hamda tushuntirib berish mumkin. Bu tamoyil 
L.S.Vo`gotskiy, S.L.Rubinshteyn, V.M.Teplov kabi psixologlarning ishlarida aks etgan. L.S.Vo`gotskiy 
ta`lim psixikani rivojlanishini yo`naltiradi, P. P. Blonskiy esa tafakkurning kichik maktab yoshida 
o`yinlar bilan, o`spirinlik yoshida o`qish bilan bog`liq tarzda rivojlanishini tahlil qildi. S.L.Rubinshteyn 
“ong faoliyatda paydo bo`lib, faoliyatda shakllanadi” degan edi.