1-mavzu: “Soliq nazariyasi” fanining predmeti, mazmuni va

5-mavzu: Soliq siyosati va uning asosiy yo’nalishlari


Reja:

1. 
   Soliq siyosati, boshqaruvi va muvofiqligi.
   
2. 
   O’zbekiston Respublikasi soliq siyosati va uning huquqiy asoslari.
   
3. 
   Iqtisodiyotni modernizasiya qilish sharoitida soliq siyosatini ishlab chiqish va uni amalga oshirishda davlatning roli.
   
4. 
   O‘zbekiston Respublikasi soliq siyosatining xususiyatlari va yo‘nalishlari.
   

1.Soliq siyosati, boshqaruvi va muvofiqligi.
Bu mavzuda hukumat nuqtai nazaridan soliq siyosati, uni boshqaruvi, muvofiqligi va soliq solishning ichki o’zaro bog’langan xususiyatlarini ko’rib chiqadi. Har qanday hukumat o’z fuqarolarini o’rnatilgan qonun-qoidalar va normalar bo’yicha soliq to’lashlarini hohlaydi, lekin bir qator qiyinchiliklar bu ishni yuqori darajada amalga oshirga yo’l qo’ymaydi.
Simon James o’zining “Dictionary of Taxation” kitobida soliq siyosatini “hukumatning soliq tizimiga yondashuvi” sifatida ta’riflaydi. Rivojlangan mamlakatlarda soliq tizimidagi muammolardan biri bu ularning ko’p yillardan beri hali hanuz mavjud ekanligi va o’tmishda qabul qilingan bir qator dasturlardan qolgan meros shu bilan birga bu muammolarning ichki kanallar bilan o’zaro bog’langanligi ularning qo’rqinchli darajada murakkablashtirgan³⁸.
AQSh g’aznachiligi sobiq sekretari (William E. Simon) xulosa qilishicha:
“Millat xuddi biron kishi tomonidan aynan biror bir maqsad uchun yaratilgan soliq tizimiga ega bo’lishi kerak”. Kam miqdordagi davlatlar aynan bir maqsad uchun yaratilgan soliq tizimiga egalik qiladi. Buyuk Britaniya soliq tizimini eng oxirgi ko’zdan kechirgan “the Mirrless Review” tahlilida, alg’ov-dalg’ov soliq stavkalari va soliq bazasini o’rnatishdagi mantiqiy bog’liqlikning kamchiliklari va turli xildagi iqtisodiy faoliyatlar bo’ylab arbitrajlik diskriminatsiyalari Buyuk Britaniya soliq tizimini dunyodagi eng murakkab soliq tizimi deb aytilishiga sabab bo’ldi. The Mirrless review Adam Smitning to’rt qonunini ko’rib chiqishi bo’yicha Near universal qo’llab quvvatlashga yaqin lekin ular bir maqsad bilan ikkinchi maqsadni muvozanatda saqlash jarayonida yuzaga keladigan haqiqiy savollarni yechishga yordam bermaydi. Ikkita qarama qarshi tomonlarni muvozanatga keltirish bo’yicha vaziyatlar sodir bo’lib turadi chunki soliq siyosati bir vaqtning o’zida ikki va undan ortiq ortiq maqsadlar talablariga to’g’ri kelishi kerak. Bu esa soliq siyosatini shakllantirishning juda murakkablashtiradi va tez tez huquqiy, ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy muhitni va noiqtisodiy omillar hisobga olgan holda davlat xarajatlarini bir vaqtda o’zgarishiga olib keladi.
Kengroq va ko’p o’lchovli raqobatlshuvchi omillar hamisha ham yetarli darajada qadrlanmagan natijasida soliq siyosatiga juda sayoz ravishda e’tibor berilishi bilan tugaydi.
Soliq siyosati (va reformi) yaratish bo’yicha katta miqdordagi tadqiqotlar amalga oshirilishi natijasida ikkita asosiy savol (predmet) ayon bo’ldi. Birinchisi rejalashtirilmagan noqulay natijalar va ikkinchisi ikkita biri-biriga qarama-qarshi bo’lgan tomonlarni muvozanatda saqlash.
James va Edward shunda deb izohlaydi:
Iqtisodiyot tizimidagi noqatiyliklar (o’zgaruvchanliklar) biri biriga shunchalik ta’sir qilishi natijasida to’g’ridan-to’g’ri dastlabki o’zgarishlarga bog’liq bo’lmagan boshqa o’zgarishlarga ham ta’sir qiladi. Cheklangan tahlillar ilgaridan rejalashtirilgan yaxshilanishlarga erishish bilan bog’liq bo’lgan o’zgarishlarni oldindan aytib berishga qodir bo’lmasligi mumkin.
Bu esa iqtisodiy ijobiy o’zgarishga erishish uchun ishlab chiqilgan islohot amalda ahvolni bundanda yomonlashtirishga olib keladi.
Masalan: tasavvur qilamiz shtat ichimlik ishlab chiqarishda ishlab chiqarish jarayoni uchun soliq soladi, ya’ni hamma sotib olishi shart (aytaylik, chunki ichimlik suvini ichish xavfli), lekin bu ishlab chiqarish jarayoni ko’plab zaharli moddalar yaratadi. Bu soliq suvning umumiy narxining oshishiga, qimmatlashishi sababli odamlarga ta’sir qilib ularning aslida iflos suv ichishiga olib kelishi mumkin.
Bu esa shtatning sog’liqni saqlash va tibbiy xizmat ko’rsatish sohasi zimmasiga ortiqcha og’irlik yuklaydi va odamlaga ishlaridan voz kechib o’zlarining sog’liqlarini tiklab olishiga vaqt kerak bo’lishiga olib keladi.
Ishlab chiqarish oqibatida yuzaga kelgan zarar, ishlab chiqarish faoliyatidan undirilgan soliqdan kelgan foydaga nisbatan iqtisodiyotga ko’proq ta’sir qilib va unga salbiy ta’sir qilishi mumkin.
To’g’ri soliq undirish ya’ni optimal soliq undirish g’oyasi,iqtisodiy samaradorlik va mol-mulkka nisbatan haqqoniylik ildizlari bilan o’zaro boglangan. Lekin muvozanat shu yerda zarbaga uchraydi ya’ni iqtisodiy samarodor bo’lish soliq to’lovchiga nisbatan nohaqlik bo’lishi mumkin(yoki teskarisi) va shunday qilib, bu ikki g’oya o’rtasida qarama-qarshilik mavjud.
The Mirrless review The Mirrlees sinovi shunday deydi:
Soliq tizimi maqsadlarini shakllantirish yo’llari:

• 
  Soliq tizimi ijtimoiy soha va iqtisodiy sohalaridagi samaradorligiga salbiy ta’sirlarini minimallashtirish;
  
• 
  Boshqaruv va muvofiq kelish xarajatlari- hamma narsa teng bo’lishi , tizim boshqaruvi esa kamroq xarajat talab qilishi maqsadg muvofiq;
  
• 
  Taqsimlashdagi naf foydadan ko’ra haqqoniy bo’lishi ustun bo’lishi masalan: jarayonning haqqoniyligi, diskriminatsiyadan chetda bo’lishi, va amaldagi qonunga nisbatan haqqoniylik ;
  
• 
  Shaffoflik- odamlar tushuna olishi mumkin bo’lgan soliq tizimi.
  

Oddiy, betaraf and barqaror soliq tizimi yuqorida keltirib o’tilgan natijalarga erishishi ehtimoli murakkab , betaraf va tez-tez o’zgarib turadigan soliq tizimiga nisbatan ko’proqdir. Lekin oddiylik, beteraflilik va barqarorliklarga talab juda kattadir chunki yuqorida keltirilgan yakuniy natijalarga erishishni osonlashtiradi³⁹.
Shu bilan birga The Mirrless Review ”yaxshi soliq siyosati” ning talab qilingan xarakteristikasini o’rnatdi.