1-Mavzu: “Statistika” faniga kirish

O’lim va aholining o’rtacha kutiladigan yashash davomiyligi jadvali

Yosh	X yoshgacha yashaydiganlar soni	X yoshdan X+1 yoshgacha o’ladiganlar soni	Kutiladigan yoshda o’lish ehtimoli	X+1 yoshgacha yashash ehtimoli	X yoshda yashayotganlar soni	Kutiladigan yashash kishi-yoshlar soni	Kutiladigan umrning o’rtacha davomiyligi
x	lx	dx	qx	px	Lx	Tx	e^0x
. . .	. . .	. . .	. . .	. . .	. . .	. . .	. . .
50	87064	735	0,0084421	0,9915579	86701	2209928	25,38
51	86329	786	0,0091047	0,9908953	85940	2123227	24,59
52	85543	842	0,009843	0,990157	85127	2037287	23,82
53	84701	904	0,0106728	0,9893272	84254	1952160	23,05
54	83797	970	0,0115756	0,9884244	83318	1867906	22,29
55	82827	1037	0,0125201	0,9874799	82314	1784588	21,55
. . .	. . .	. . .	. . .	. . .	. . .	. . .	. . .

14.2 Aholini jinsi, millati, oilaviy holati, ma’lumotli darajasi va boshka belgilar bo’yicha o’rganish.


Aholi statistikasida kuzatish birligi ko’pincha alohida odam, individ hisoblanadi. Ammo bitta oila ham birlik bo’lishi mumkin.
Aholi statistikasida kuzatish ob’ekti bo’lib esa turli xil yig’indilar: butun aholi, aholinipg alohida guruhlari, mshnat resurslari va xakozolar bo’lishi mumkin.
Har qanday joyning aholisi yil davomida o’zgarib turadi, shuning uchun umumiy ko’rsatkichlarni hisoblash uchun statistikada aholining yil mobaynidagi harrakati e’tiborga olinadi.
DA q MA + VI-VYa
MA q DA - VY + VYa
Bunda: DA - doimiy axoli soni;
MA - mavjud aholi soni;
VY - vaqtincha yo’q bo’lgan aholi soni;
VYa - vaqtincha yashayotgan aholi soni.
Aholining o’rtacha yillik soni odatda oddiy o’rtacha arifmetik formula bo’yicha aniqlanadi. Bunda aholining muayyan davr boshidagi va davr oxiridagi soni ko’rsatkichlari qo’shilib ikkiga bo’linadi:



14.3 Aholining tabiiy va mexanik xarakati statistikasi

Aholi soni xaqidagi ma’lumotlar bir iecha teng oraliqli sanalarga, masalan, har bir oyning birinchi kuniga nisbatan berilgan bo’lsa, aholining o’rtacha yillik soni o’rtacha xronologik formula bo’yicha aniqlanadi:

Mamlakat aholisi uning hudud bo’yicha joylashishi nuqtai nazaridai shahar aholisi va qishloq aholisiga bo’linadi. SHahar aholisiga shaharlarda va shahar ko’rinishidagi posyolkalarda yashovchi, qishloq aholisiga esa qishloq joylarida yashovchi barcha shaxslar kiradi.
Aholi statistikasida quyidagi maxsus koeffitsientlar ham hisoblanadi:
a) ayollarning alohida yoshlari bo’yicha guruhlari uchun tug’ilish koeffitsienti;
b ) K_max.tug’(T*1000)/S_{15-49 yosh ayollar}
Bu yerda T – tug’ilgan bolalar soni; - 15-49 yoshgacha bo’lgan ayollarning o’rtacha yillik soni;
v) vafot etish koeffitsienti;
g) tabiiy o’sish koeffitsienti;
d) nikox ko’rsh va ajralish koeffitsienti;

59

ye) xayotiylik koeffitsienti.
Aholi soni o’zgarmasdan doimiy bir xil bo’lib qolmaydi. Aholi soni tug’ilish, vafot etish hisobiga o’zgarib turadi. Tabiiy harakatni ifodalovchi ko’rsatkichlar bu tug’ilish, vafot etish va tabiiy o’sish koeffitsientlaridir.


3. Aholi harakati statistikasi
1-Jadval
Aholi harakati ko’rsatkichlari

№	Ko’rsatkichlar	Hisoblash tarkibi		Izohlar
I. Tabiiy harakat ko’rsatkichlari
1.	Tug’ilish koeffitsienti ( )				-tug’ilganlar soni -aholining o’rtacha soni
2.	O’lish koeffitsienti( )				-o’lganlar soni
3.	Mutloq tabiiy o’zgarishi ( )
4.	Tabiiy o’zgarishi koeffitsienti ( )				yoki
5.	Maxsus tug’ilish koeffitsienti ( )				A’-15-49 yoshdagi ayollarning o’rtacha soni
6.	Maxsus, 1 yoshgacha bolalar o’limi koeffitsienti ( )				m-joriy yilda tug’ilganlar sonidan 1 yoshgacha o’lganlar soni; N0 va N1-o’tgan va joriy yilda tug’ilganlar soni
II. Mexaniq harakat ko’rsatkichlari
7.	Kelganlar koeffitsienti ( )					-mazkur aholi punktiga domiy yashash uchun kelgan aholi soni
8.	Ketganlar koeffitsienti( )					- mazkur aholi punktidan boshqa aholi punktiga doimiy yashash uchun ketganlar soni
9.	Mexaniq o’zgarishi koeffitsienti( )					yoki
10.	Mutloq mexanik o’zgarishi ( )

Aholi statistikasi statistikannng eng qadimgi tarmog’i hisoblanadi,
Qadimgi dastlabki hisob operatsiyalari xarbiy va xo’jalik maqsadlarida aholini xisobga olish bilan bog’liq holda olib borilgan. Ko’plab ma’lumotlarni o’rganish natijasida aniqlangan qonuniyatlar biriichi marta aholining tug’ilishi va o’lishi bilan bog’liq jarayonlarda aniqlangan.
Hozirgi kunda ham aholi har tomonlama tadqiqotlar ob’ekti hisoblanadi, chunki aholi ishlab chiqarish jarayonining bovosita ishtirokchisi va bu jarayon natijasining iste’molchisi ham hisoblanadi. Hozirgi kunda aholini, jamiyatda ro’y berayotgan jarayonlarni, turmush sharoitlarini statistik o’rganishga qiziqish ortib bormoqda.
Aholi statistikasining o’rganish ob’ekti ma’lum xududda yashovchi odamlar yig’indisi hisoblanadi. Xar qanday mamlakatning aholisi o’z tarkibi bo’yicha bir xil emas va u vaqt bo’yicha o’zgaruvchan, shuning uchun aholining yashash qonuniyatlari, uning tarkibiy uzgarishlari va boshqalar aniq shart-sharoitlarni hisobga olgan holda o’rganilishi kerak.