72
tarifikatsiya tizimini yaratishda sug‘urta turining xarakteridan kelib chiqib
sug‘urtalovchi tomonidan tanlanadi.
Albatta, tarifikatsiya tizimlarini sug‘urtalovchilar tomonidan yaratilishining
iqtisodiy asoslari ham mavjud. Tarifikatsiya tizimi sug‘urtalovchi tomonidan o‘z
majburiyatlariga muvofiq keluvchi sug‘urta zaxirasini yaratish va to‘lov
qobiliyatini etarli darajada ta’minlash imkoniyatini berishi lozim. Mazkur fikrni
tasdiqlash uchun bir misolni ko‘rib chiqamiz. Masalan, ma’lum sug‘urta turi
bo‘yicha sug‘urta bozorida bir sug‘urtalovchi faoliyat yuritmoqda. Sug‘urta
bozoridagi sug‘urtalanuvchilarni ikki guruhga ajratish mumkin:
1-guruh sug‘urtalanuvchilarda sug‘urta hodisasining yuz berish ehtimoli q
1
ga;
2-guruh sug‘urtalanuvchilarda sug‘urta hodisasining yuz berish ehtimoli q
2
ga teng.
Bunda q
1
< q
2
.
Hisob kitobni osonlashtirish uchun 1-guruhdagi sug‘urtalanuvilar
soni N
1
2-
guruhdagi sug‘urtalanuvchilar soni N
2
teng: N
1
= N
2
= N.
Mazkur sug‘urta turi bo‘yicha sug‘urta hodisasining yuz berish ehtimolligi q
o‘r
quyidagicha aniqlanadi:
q
1
+ q
2
q
o‘r
= ---------; (6)
2
Bundan q
1
< q
o‘r
< q
2
.
Biroq ma’lum vaqt o‘gandan so‘ng ma’lum sabablarga ko‘ra 1-guruhdagi
sug‘urtalanuvchilardan yarmi sug‘urta xizmatlaridan foydalanmagan, 2-guruhdagi
sug‘urtalanuvchilarning barchasi sug‘urta xizmatlaridan foydalangan. Natijada,
birinchi va ikkinchi guruhdagi sug‘urtalangan ob’ektlarning xaqiqiy soni N’
1
va
N’
2
quyidagiga teng bo‘ladi:
N’
1
= 0,5N va N’
2
= N.
Xaqiqatda shakllantirilgan sug‘urta portfeli bo‘yicha sug‘urta
hodisasining yuz
berishining o‘rtacha ehtimolligi q’
o‘r
quyidagiga teng:
N’
1
* q
1
+ N’
2
* q
2
N*(0,5*q
1
+ q
2
) 0,5*q
1
+ q
2
q’
o‘r
= -------------------- = ------------------ = ------------; (7)
N’
1
+ N’
2
1,5 * N 1,5
Bundan ko‘rinadiki, agar q
1
< q
2
bo‘lsa, q’
o‘r
>
q
o‘r
bo‘ladi, ya’ni sug‘urtalovchining
xaqiqiy shakllantirilgan portfeli bo‘yicha sug‘urta hodisasining yuz berish ehtimoli
hisoblangan
sug‘urta
tarifidan
katta.
Bu
sug‘urta
zaxirasining
to‘liq
shakllanmaganligini va uning sug‘urta qoplamalarini amalga oshirishga etmay
qolishi hamda sug‘urtalovchining o‘z majburiyatlarini bajara olmay qolishi
mumkinligini anglatadi.
Agar sug‘urtalovchi har bir guruh bo‘yicha sug‘urta tarifini hisoblaganda mazkur
holatning olidini olgan bo‘lardi va sug‘urtalanuvchilar sonining o‘zgarishi
netto-
stavkasining xaqiqiyligiga o‘z ta’sirini o‘tkazmaydi.
Hozirgi kunda mamlakatimiz sug‘urtalovchilari tomonidan o‘tgan yillar davomida
sug‘urta hodisalarining yuz berishi bo‘yicha etarli darajada ma’lumot
to‘planganligi shubhasiz. YUqoridagilardan kelib chiqib, sug‘urtalovchilar
73
tomonidan tarif siyosatini amalga oshirishda tarifikatsiya tizimi risk omillarining
guruhlari bo‘yicha ishlab chiqish taklif etiladi.
Sug‘urtalovchi tarif tizimini yaratishdan tashqari tarif siyosatini olib borishi ham
uning iqtisodiy holatiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Masalan, noto‘g‘ri
olib borilgan
tarif siyosati risklarning antiseleksiyasini keltirib chiqarishi mumkin. Risklar
antiseleksiyasi bu kompaniya uchun noqulay bo‘lgan risklarning qabul qilinishi
hisoblanadi. Kompaniya uchun noqulay risklarga xaqiqatdagi yuz berish ehtimoli
sug‘urta tarifida nazarada tutilgan ehtimollikdan baland risklarni kiritish mumkin.
Risklar anitiseleksiyasini vujudga kelishini quyidagi misol orqali ham ko‘rish
mumkin.
Sug‘urta bozorida ikki sug‘urtalovchi A va B yangi sug‘urta
mahsulotini ishlab
chiqdi. Ushbu sug‘urta mahsuloti bo‘yicha sug‘urtalanuvchilar sug‘urta
hodisasining yuz berish ehtimoliga ko‘ra ikki guruhga N
1
va N
2
(ular bo‘yicha
sug‘urta hodisasining yuz berish ehtimoli mos ravishda q
1
va q
2
ga teng va
q
1
2
)
ajratilgan. A sug‘urtalovchi har guruh uchun alohida T
1
va T
2
sug‘urta
tariflarini
ishlab chiqqan va B sug‘urtalovchi esa barcha sug‘urtalanuvchilar uchun o‘rtacha
T
o‘r
sug‘urta tarifini ishlab chiqqan.
Bundan T
1
<
T
o‘r
< T
2
tenglik o‘rinli bo‘ladi. Sug‘urtalovchilar tomonidan sug‘urta
mahsuloti bo‘yicha sug‘urtalash shartlari deyarli bir xil bo‘lsa, tabiiyki,
sug‘urtalanuvchi arzonroq sug‘urta xizmatini sotib olishga intiladi. YAngi ishlab
chiqilgan sug‘urta xizmati amalga kiritilgunga qadar sug‘urtalanuchilarning
sug‘urta xizmatini sotib olish bo‘yicha taqsimoti 4–jadvalda keltirilgan holatda
bo‘ladi.
2-jadval
Dostları ilə paylaş: