1-mavzu: yosh fiziologiyasi va gigiyena fanining predmeti, tarixi hamda bolalar o‘sishi va rivojlanishining umumiy qonuniyatlari reja

Akseleratsiya yosh avlodning ruhan va jismonan tez o‘sishidir. Akseleratsiya 100 yil ya’ni bir asr ichida yaqqol ko‘zga tashlanganligi uchun, akseleratsiya keng ma’noda "sekulyarniy trend" ya’ni asriy tendensiya deyiladigan bo‘ldi. So‘nggi 100 yil ichida yangi tugilgan chaqaloqlarning buyi 5-6 smga, kichik va urta maktab yoshidagi bolalarning bo‘yi 10-15 sm ga, vazni esa 8-10 kg ga ortdi. Bundan tashqari akseleratsiya katta odamlar tana o‘lchamlarining ortishini, odam umrining uzayishini, hayz kechroq tugashini, ruxiy funksiyalar va odam rivojlanishidagi boshqa o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi.
1.9. Turli yosh davrining ta’rifi
Odam yoshini davrlarga ajratilish asosiy sababining poydevorida barcha organ va sistemalarning anatomo-fiziologik hususiyatlari va ijtimoiy kriteriyalari ya’ni bolaning yasli, bog‘cha va maktabdagi tarbiyalanish sharoiti yotadi. Masalan, yaslida tarbiyalansa, yasli yoshi, bog‘chada bog‘cha yoshi, maktabda ta’lim olsa, maktab yosh davrlari deb ataldi. Fanda rus gigienisti N.P.Gundobin tuzib bergan yoshlik davrlari sxemasi qo‘llaniladi. U odamning yoshlik yillarini quyidagi davrlarga birlashtirgan. Har bir davr o‘z ichiga bir necha yillarni qamrab oladi va har bir davrda o‘ziga xos jarayonlar sodir bo‘ladi.
1.Ona qornidagi rivojlanish davri. Homila har tomonlama ona organizmiga bog‘liq bo‘ladi.
2.Yangi tug‘ilgan chaqaloqlik davri. 1 kundan — 10 kungacha (kindik
tushguncha). Bu davrda bola yangi hayotga moslasha boshlaydi. Ilk bor mustaqil ravishda nafas oladi. Analizatorlar tizimi mustaqil ishlay boshlaydi.
3. Ko‘krak yosh davri 1 yoshgacha. Bu davr bola hayotidagi katta ahamiyatga ega bo‘lgan davr hisoblanadi. Bu davrda bolaning bo‘yiga o‘sishi 1,5 marta, og‘irligi 3 martaga oshadi, nutq paydo bo‘ladi. Qalqonsimon, ayrisimon va gipofiz bezlarining funksiyasi kuchayadi. Ba’zi tizimlarning funksional jihatdan mustahkam bo‘lmasligi, jumladan ovqat hazm ilish va nafas olish, bu yoshdagi bolalar orasida oshqozon-ichak kasalliklari va nafas olish organlarining kasalliklarining tarqalishiga olib keladi.
4. Bog‘cha yoshigacha bo‘lgan davr (1-3 yoshgacha). Bu davrda tananing bo‘yiga o‘sishi, og‘irligining ortishi biroz susayadi. So‘z boyligi ortadi, o‘zligini taniydi, taqlidchanligi ortadi, organ va tizimlar faoliyati takomillashadi.
5. Bog‘cha yosh davri (3-6, 7 yoshgacha). Bu davrda xotira fikrlash tasavvur
qilish protsesslari rivojlanadi, intizom paydo bo‘ladi, miya po‘stlog‘i juda ko‘p shartli bog‘lanishlar vujudga kela boshlaydi.
6. Kichik maktab yosh davri, (7-12 yosh). Skeletning suyaklashuvi davom
etadi, tana proporsiyasi o‘zgaradi, bosh miya katta yarim sharlari roli, jinsiy
bezlarning gormonal ta’siri orta boradi.
7. O‘rta maktab yosh davri (12-15 yosh). Bu davrda ikkilamchi jinsiy
belgilar paydo bo‘ladi, tormozlanish va qo‘zg‘alish protsesslari muvozanatlashadi, umumlashtirish protsesslari ortadi.

8. 
   Katta maktab yosh davri yoki balog’at yosh davri. Qizlar uchun 15-yosh
   bolalar uchun 15-20 yoshgacha. Bu davrda jinsiy bezlar kuchaygan bo‘ladi, ikkinchi darajali jinsiy belgilar rivojlanadi, tananing buyiga o‘sishi va
   ogirligining ortishi tezlashadi. Barcha organ va sistsmalarning funksiyasi
   takomillashadi. Bolaning ruxiy holati o‘zgaradi.
   

1965 yili Moskvada yosh davrlariga bag‘ishlangan kengashda quyidagi yosh davrlari sxemasi qabul qilingan:

1.	Yangi tug‘ilgan davri	1–10 kun
2.	Emizikli davri	10–1 yoshgacha
3.	Go‘daklik davri	1–3 yoshgacha
4.	Birinchi bolalik davri	4–7 yoshgacha
5.	Ikkinchi bolalik davri	8–12 yosh, o‘g‘il bolalar 8–11 yosh, qiz bolalar
6.	O‘smirlik davri	13–16 yosh, o‘g‘il bolalar 12–15 yosh, qiz bolalar
7.	Navqironlik davri	16–20 yosh, qizlar 17–21 yosh, yigitlar
8.	Etuklik davrning I bosqichi	22–35 yosh, erkaklar 21–35 yosh, ayollar
9.	Etuklik davrning I bosqichi	36–60 yosh, erkaklar 36–55 yosh, ayollar
10.	Keksalik davri	61–74 yosh, erkaklar 56–74 yosh, ayollar
11.	Qarilik davri	75–90 yosh (ayollar va erkaklar)
12.	Uzoq umr ko‘ruvchilar	90 yosh va undan ortiq.

Yevropa Ittifoqida bolalar, yoshlar va yosh oilalarda salomatlik Gardientlari pasayishi kuzatilyapti. Bunga nima ta’sir qilmoqda. Yevropa Ittifoqining barcha mamlakalatlarida salomatlik darajasi va ijtimoiy status orasida tizimli korelllyatsiya mavjud – ijtimoiy holat, statusda pasayishlar kuzatilishi bilan salomatlik darajasining ham pasayishi kuzatiladi. Sog’liqni saqlash sohasidagi ushbu ijtimoiy Gradientlar zararli va adolatsizdir, ayniqsa, gap bolalar va yoshlar haqida ketganida bu yaqqol seziladi, chunki dastlabki yillardagi qiyinchiliklar butun hayot sikli davomidagi salomatlik darajasiga o’z ta’sirini o’tkazadi.

• 
  Bola 18 ga yetmagan har bir inson bola maqomiga egadir. Katta hayotga qadam qo’ymagan 18 dan oshgan insonlar yosh avlod deb hisoblanadi.
  

Quyidagi terminlarni biz turli yosh kategoriyalarini tasvirlashda qo’llaymiz:

• 
  Ilk bolalik (0-5 yosh) va u quyidagilarni o’z ichiga oladi:
  
• 
  Yangi tug’ilganlar (0-12 haftalar)
  
• 
  Go’daklar (0-12 oylar)
  
• 
  Yurishni o’rganayotgan yosh bola (1-3 yosh)
  
• 
  Maktabgacha yoshda bo’lgan bolalar (3-5 yoki 6 yoshlar)
  
• 
  O’spirin (12-18 yosh)
  
• 
  Yosh avlod (15-24yosh)
  
• 
  BMT yosh avlod deb 15-24 yoshdagi shaxslarni belgilab beradi. UNESCOda yosh avlod deb doimiy evolyutsiyadagi turli guruxlarni tushuniladi.
  
• 
  Yoshlar (15 – 24 yosh).
  

BMT yoshlikni shaxs yoshi sifatida 15 – 24 yosh etib belgilaydi. BMTning fan, ta’lim va madaniyat masalalari bo’yicha tashkiloti YUNISEF yoshlarni doimiy evolyutsiyada bo’lgan turli xil guruhlar sifatida tan oladi va yosh bo’lish “turli xil hududlar va alohida mamlakatlarda jiddiy tarzda farqlanadi” deya ta’kidlaydi.


TOPSHIRIQLAR:
1. Yosh fiziologiya va gigiena faning maqsadi va vazifasini tushuntiring?
2. Yosh fiziologiya va gigiena fani qaysi fan bilan aloqador?
3. Yosh fiziologiya va gigiena faning o‘rganish usullarini tushuntiring?
4. Fanning rivojlanishga qaysi olimlar o‘z hissasini qo‘shgan?
5. Akseleratsiya qanday jarayon?
6. Yosh davrlarini tushuntiring?