1-nashr O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi

O‘
z fikringizni bildiring
.
1. Qaysi xususiyatlariga ko‘ra o‘simliklar uzun kun, neytral va qisqa kun o‘sim-
liklariga ajratiladi? Misollar keltiring. Bunday o‘simliklarning birgalikda 
o‘sishi qanday biologik ahamiyatga ega? 
2. Fotoperiodizm hodisasi qonuniyatlarining qishloq xo‘jaligidagi amaliy aha -
miyatini tushuntiring. O‘simliklarga yorug‘likning ta’sirini o‘rganish bo‘yi-
cha tajribalar o‘tkazing. 
3. O‘simliklar guruhlarida yorug‘likka bo‘lgan talabiga ko‘ra har xil o‘simliklar 
o‘sadi. Bu hodisaning qanday ahamiyati bor? 
Mustaqil bajarish uchun topshiriqlar. 
Jadvalni to
‘
ldiring. 
Quyosh spektrining tarkibiy 
qismlari
Hayvonlar uchun 
ahamiyati
O‘simliklar uchun 
ahamiyati
Ultrabinafsha nurlar
Ko‘rinadigan nurlar
Infraqizil nurlar

---

53
5. Ekologik guruhlarga mansub o‘simliklarni jadvalga yozing. 
O‘simliklarning ekologik guruhlari
Yorug‘sevar o‘simliklar Soyaga chidamli o‘simliklar
Soyasevar o‘simliklar
9-§. HARORAT – MUHITNING ABIOTIK OMILI
Tayanch bilimlaringizni qo‘llang.
Botanika va zoologiya darslarida 
olgan bilimlaringiz asosida haroratning urug‘larning unishi, hayvonlarda 
sodir bo‘ladigan hayotiy jarayonlar, hayot faoliyatiga qanday ta’sir 
ko‘rsatishini misollar bilan tushuntiring. 
Harorat
ekologik omil sifatida tirik organizmlar hayotida muhim o‘rin 
tutadi, hayvon va o‘simliklar hayotida moddalar almashinuvi, biokimyoviy 
va fiziologik jarayonlarning sodir bo‘lishi va tezligiga ta’sir qiladi. Tirik 
organizmlarning 
Y
er shari bo‘ylab tarqalishida, ularning xulq-atvori, xatti- 
harakatlarining namoyon bo‘lishida harorat katta rol o‘ynaydi. 
Harorat sutka davomida yil fasllari bilan bog‘liq holda mavsumiy 
hamda geografik zonallik jihatdan o‘zgaruvchan omildir. 
T
irik organizm 
uchun haroratning chidamlilik chegarasi oqsillar, hayotiy muhim fermentlar 
faoliyatining buzilishiga – denaturatsiyasiga olib keluvchi harorat bilan 
belgilanadi. 
Harorat 0°C dan pasayganda suvning muzlashi tufayli muz kristallari 
hosil bo‘ladi, bu esa o‘z navbatida hujayra membranasining shikastlanishiga 
hamda hujayraning nobud bo‘lishiga olib keladi. 
Turli organizmlar normal hayot kechirishi mumkin bo‘lgan harorat o‘rtacha 
0°C dan +50°C gacha hisoblanadi. Ammo sayyoramizda organizmlar hayot 
faoliyati katta harorat diapozonida kechadi. Quruqlikda eng minimal harorat 
–70°C, maksimal harorat +55°C, dengizda minimal harorat +3°C, maksimal 
harorat +35°C ga teng bo‘lsa, chuchuk suvda esa qishda +5°C dan +7°C 
gacha, yoz oylarida +20°C dan +35°C gacha, geotermal (yunoncha «geo» – 
yer, «terme» – issiq) suv manbalarida +25°C dan +90°C gacha bo‘ladi. 
Ba’zi organizmlar, masalan, ayrim bakteriyalar, ko‘k-yashil suvo‘tlar 
issiq suv havzalarida, yopishqoq lishayniklar sporalari, cho‘l o‘simliklarining 
urug‘lari, vegetativ organlari qizib yotgan tuproqqa bardoshlidir. 

---

54
O‘ta sovuq haroratga chidamli o‘simlik va hayvon turlari ham 
mavjud. Ayrim suvo‘tlar, chuvalchanglar, molluskalar, qisqichbaqa-
simonlar, baliqlar, kurakoyoqli sutemizuvchilarning hayotiy faoliyati 
0°C dan +2°C da kechadi.
Termoregulatsiya jarayoni usullariga hamda harorat omiliga moslanish 
darajasiga ko‘ra organizmlar ikki guruhga: poykiloterm (sovuqqonli) va 
gomoyoterm (issiqqonli) organizmlarga ajratiladi.