1-nashr O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi

Uglerodning aylanishi.
Uglerod barcha organik birikmalar hamda 
atmosferadagi karbonat angidrid gazi tarkibiga kiruvchi muhim biogen 
elementdir. Fotosintez jarayoni uglerodning anorganik moddalardan organik 
moddalarga tabiiy holda o‘tishidir. Uglerodning bir qismi tirik ogranizmlar 
tomonidan nafas olish jarayonida va mikroorganizmlar tomonidan organik 
moddalarni parchalanishi natijasida karbonat angidrid shaklida atmosferaga 
qaytariladi. Fotosintez jarayonida o‘simliklar o‘zlashtirgan uglerod organik 
birikma shaklida hayvonlar tomonidan iste’mol qilinadi. Undan tashqari, korall 
poliplari, molluskalar uglerod birikmalaridan o‘z skeleti va chig‘anoqlarini hosil 
qilishda foydalanadi. Bu organizmlar nobud bo‘lgach, ularning qoldiqlaridan 
ohaktosh yotqiziqlari hosil bo‘ladi. Shu tarzda uglerod ma’lum muddatga 
davriy aylanishdan chiqariladi. Uglerodni uzoq muddatga davriy aylanishdan 
chetga chiqishi ko‘mir, neft, torf kabi qazilma boyliklarning hosil bo‘lishi 
bilan ham bog‘liq. O‘simliklar, hayvonlar va insonlar hayotiy jarayonlarida 
uglerod qaytadan davriy aylanishga qo‘shiladi (44-rasm).
Yerning rivojlanishi davomida davriy aylanishdan chiqib qolgan uglerod
o‘rni vulqonlar otilishi va boshqa tabiiy jarayonlar natijasida atmosferaga 

---

155
qaytariladigan uglerod hisobiga to‘ldirib boriladi. Bugungi kunga kelib 
uglerodning atmosferaga ajralishi tabiiy jarayonlardan tashqari antropogen 
omillar natijasida, masalan, uglevodorod yonilg‘ilarining yonishi oqibatida ham 
kuchayib bormoqda. Bu esa sayyoramizda uglerod aylanishi muvozanatining
buzilishiga sabab bo‘ladi.
Azotning davriy aylanishi.
Azot biosferada eng ko‘p tarqalgan 
elementlardan biri hisoblanadi. Azot tirik organizmlar uchun zarur organik 
moddalar: oqsil, nuklein kislota, lipoprotein, xlorofill tarkibiga kiradi. 
Uning asosiy qismi atmosferada molekular holatda (N
2
) bo‘ladi. Kimyo 
o‘quv fanidan sizga ma’lumki, molekular azot atomlari orasidagi bog‘ 
o‘ta mustahkam. Ko‘pchilik tirik organizmlar molekular azotdan foydalana 
olish qobiliyatiga ega emas. Shu sababli azotning davriy aylanishida uni 
fiksatsiyalash va foydalanish mumkin bo‘lgan shaklga o‘tkazish muhim 
jarayonlardan biri hisoblanadi (45-rasm). Atmosferadagi elektr hodisalar