1 nvp 11 sing Uzbek tili

Kartoshka fitoftorozi.
Kartoshka fitoftorozi zararli kasallik hisoblanadi.
Bunda tuganaklar hosil bo‘lish davrida ko‘chatlarning bevaqt nobud bo‘lishi
va ommaviy chirib ketishi tufayli hosil miqdori kamayadi. Gullash davrida
butalarda to‘q qora-jigarrang yoki kulrangsimon yog‘li dog‘lar paydo bo‘ladi.
Hosildorlik 15—20% gacha kamayadi.
Kolorado qo‘ng‘izi. 
Ushbu zararkunandaning o‘lchami 9—11 mm gacha
yetishi mumkin. Bahorda tuproq ostidan chiqadi. Urg‘ochisi yaltiroq,
zarg‘aldoq, cho‘zinchoq-ovalsimon, uzunligi 2—4 mm li tuxum qo‘yadi.
Tuxumlarni kartoshka bargining orqa tomoniga 18—20 tadan birlashtirib
qo‘yadi. G‘umbaklar 24 kun rivojlanadi (24-rasm).
Bir yil davomida bittadan to‘rttagacha avlod qoldiradi. Natijada
hosildorlik keskin kamayib ketadi.
Chigirtka
. Markaziy Osiyo respublikalarida chigirtkaning 380 turi bor,
yurtimizda esa 200 dan ko‘proq turi aniqlangan. U ikki ekologik guruhga
23-rasm.
Maxsus xodimlar tomonidan profilaktika ishlarini
olib borish jarayoni.

---

55
ajratilgan. To‘da hosil qiluvchi chigirtkalar rivojlanishi uchun qulay sharoit
bo‘lgan yillari yirik to‘dalar hosil qiladi va juda katta zarar keltiradi. Bularga
Osiyo yoki to‘qay chigirtkasi (25-rasm, 
a
), Marokash chigirtkasi, voha yoki
Italiya chigirtkasi (25-rasm, 
b
) va boshqalar misol bo‘ladi.
Zararli chigirtkalarga qarshi kurashda hozirgi kunda nafaqat
O‘zbekistonda, balki dunyo miqyosida ham kimyoviy kurash usuli
maqbul hisoblanadi. Keyingi yillarda respublikamizda bir qancha zamo-
naviy kimyoviy dorilar sinovdan o‘tkazilib, ishlab chiqarishga tavsiya
qilindi.
Chigirtkalarga qarshi kurashda piretroid va fosfororganik preparatlarning
ta’sir etish muddati 3—5 kundan oshmasligi sababli, ba’zi holatlarda takroriy
ishlov berish zaruriyati yuzaga keladi. Ayniqsa, voha chigirtkasining
tuxumdan chiqishi va keyingi rivojlanishi bir xil muddatda kechmasligini
e’tiborga oladigan bo‘lsak, unga qarshi uzoq muddat ta’sir qiluvchi
preparatlarni qo‘llash maqsadga muvofiqdir.
24-rasm.
Kolorado qo‘ng‘izining rivojlanishi.
25-rasm.
Chigirtkalarning turlari va rivojlanish jarayonlari: Osiyo yoki to‘qay
chigirtkasi (
a
) va voha yoki Italiya chigirtkasi (
b
).
a
b

---

56
4.6. Qutqaruv ishlarini tashkil etish, o‘tkazish asoslari va olib borish
usullari. Qutqaruv ishlarining maqsadi va mohiyati
Favqulodda vaziyat sodir bo‘lganda aholi va hududlarga katta zarar
keltirilish ehtimoli bor. Bunday vaziyatlarning sodir bo‘lishiga quyidagi
holatlar sabab bo‘lishi mumkin: avariyalar, tog‘ ko‘chkilari, suv, gaz, yong‘in
bilan bog‘liq holatlar va boshqa texnogen hamda tabiiy vaziyatlar.
O‘zbekiston Respublikasida 2008-yil 26-dekabrda «Qutqaruv xizmati va
qutqaruvchi maqomi to‘g‘risida»gi Qonun qabul qilingan. Ushbu Qonunning
maqsadi qutqaruv xizmatlari va qutqaruv tuzilmalarining tashkil etilishi,
faoliyati va tugatilishi sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat.
Unda qutqaruv sohasiga oid ba’zi tushunchalarga ta’rif berib o‘tilgan.
Jumladan:
— qutqaruvchi — muayyan dastur bo‘yicha qutqaruv ishlariga tayyor-
langan va belgilangan tartibda attestatsiyadan o‘tgan O‘zbekiston Respublikasi
fuqarosi;
— qutqaruv vositalari — qutqaruv ishlarini olib borish uchun mo‘ljal-
langan maxsus texnik, ilmiy-texnik va intellektual mahsulot, shu jumladan,
maxsus aloqa va boshqaruv vositalari, texnika, asbob-uskunalar, aslaha-
anjomlar, mol-mulk, qutqaruv ishlarini bajarish texnologiyasiga doir uslubiy
materiallar, videomateriallar, fotomateriallar, elektron hujjatlar, shuningdek,
elektron-hisoblash mashinalari uchun dasturiy mahsulotlar va ma’lumotlar
bazalari, boshqa vositalar;
— qutqaruv ishlari — favqulodda vaziyatlar zonasida odamlarning
hayotini asrab qolish va sog‘lig‘ini saqlash, yuridik hamda jismoniy
shaxslarning mol-mulkini, atrof-tabiiy muhitni muhofaza qilish, favqulodda
vaziyatlarni bartaraf etish va ularga xos bo‘lgan xavfli omillar ta’sirini
yo‘qotish yoki imkon qadar kamaytirishga qaratilgan harakatlar;
— qutqaruv tuzilmasi — favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni
bartaraf etish ishlarini olib borish uchun mo‘ljallangan, asosini maxsus
texnika, asbob-uskunalar, aslaha-anjomlar va boshqa qutqaruv vositalari
bilan ta’minlangan qutqaruvchilar bo‘linmalari tashkil etgan mustaqil tuzilma
yoki qutqaruv xizmati tarkibiga kiruvchi tuzilma;
— qutqaruv xizmati — faoliyati bo‘yicha yagona tizimga birlashtirilgan,
asosini professional qutqaruv tuzilmalari tashkil etgan, favqulodda
vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etishga doir vazifalarni hal

---

57
qilish uchun mo‘ljallangan boshqaruv organlari, kuchlar va vositalar
majmuyi.
Qutqaruv ishlarini tashkil etish oldindan tayyorlanib rejaga kiritiladi. Har
bir rejada turli xil vaziyatlar sodir bo‘lishi inobatga olinadi, chunki xavfli
vaziyat insonlarning yashayotgan hududiga bog‘liq. Shuning uchun har bir
sodir bo‘lgan vaziyatda qutqaruv ishlari o‘ziga xos usullar bo‘yicha
tashkillashtiriladi. Masalan, tog‘li joylarda zilzila, sel, tog‘ va qor ko‘chishi
sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan vaziyatlar ro‘y beradi, daryo va dengiz oldi
hududlarida esa suv toshqini sodir bo‘lishi ehtimoli katta. Shuning uchun
qutqaruv ishlarining asosiy maqsadi ushbu vaziyatlarga bog‘liq. Lekin vaziyat
qayerda sodir bo‘lishidan qat’i nazar insonlarni qutqarish birinchi o‘rinda
bo‘lmog‘i lozim, shundan keyingina hududda boyliklarni qutqarish ishlarini
olib borish mumkin. So‘ng epidemiya paydo bo‘lishi va tarqalishiga qarshi
profilaktika ishlari tashkil qilinadi.
Qutqaruv ishlarining mohiyati va usullari ishlar olib borilayotgan joyga
bog‘liq bo‘ladi. Ular sodir bo‘lgan vaziyatni to‘g‘ri baholash vaziyatni
bartaraf etish uchun mavjud kuch va vositalar borligiga baho berish hamda
ularni ishga solish chora-tadbirlari ketma-ketligini aniqlashdan iborat.
Shundan so‘ng vaziyat sodir bo‘lgan joydan aholi va boyliklarni olib chiqish
rejasi tuzib chiqiladi. Ushbu ishlarni tashkillashtirish uchun juda qisqa vaqt
ajratiladi va ishlar kecha-kunduz uzluksiz olib boriladi.
Bunda asosiy e’tibor qutqaruv ishlarini amalga oshiruvchi qutqaruvchiga,
uning tayyorgarligiga qaratiladi.
Yuqorida aytib o‘tilgan qonunga binoan qutqaruvchilarning majburiyat-
lari belgilangan. Jumladan, qutqaruvchilar:
— favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish ishlarini olib borishda ishtirok
etishga shay turishi;
— o‘z jismoniy, maxsus, ruhiy tayyorgarligini, qutqaruv xizmatlari va
qutqaruv tarkibida favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf
etish bo‘yicha harakat qilish ko‘nikmalarini takomillashtirib borishi;
— favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish bo‘yicha qutqaruv ishlarini olib
borish texnologiyasiga rioya etishi;
— favqulodda vaziyatlar sharoitida jabrlanganlarni qidirishi, ularni
qutqarish choralarini ko‘rishi, ularga birinchi tibbiy yordam va boshqa
turdagi yordam ko‘rsatishi;

---

58
— favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish ishlarini olib borish chog‘ida
qutqaruvchilar mazkur ishlarni olib borishda qaysi qutqaruv xizmatlari va
qutqaruv tuzilmalarining tarkibida ishtirok etayotgan bo‘lsa, o‘sha qutqaruv
xizmatlari va qutqaruv tuzilmalarining rahbarlari tomonidan qabul qilinadigan
qarorni so‘zsiz bajarishi;
— favqulodda vaziyatlarga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida fuqarolarga bexatar
yurish-turish qoidalarini va favqulodda vaziyatlar ro‘y bergan taqdirda
bajariladigan harakatlar tartibini tushuntirishi shart.
Qutqaruv ishlarini olib borish vaziyatga bog‘liq bo‘ladi va shunga binoan
olib boriladi. Masalan, tog‘li joylarda yer ko‘chkisi va o‘pirilishlar sodir
bo‘lganda aholi aviatsiya yordamida evakuatsiya qilinadi. Aholi zudlik bilan
xavfsiz joylarga olib chiqiladi va birinchi yordam ko‘rsatiladi.
Masalan, zilzila sodir bo‘lganda uning kuchi aniqlanib, qutqaruv
qo‘shinlari tezkor yordam ishlarini boshlaydi.
Bunday vaziyatda inshootlarga yetkaziladigan zarar quyidagicha
baholanadi:
1-darajali zarar: yengil shikastlar — bino devorlarida ingichka yoriqlar
paydo bo‘ladi va suvoq ko‘chadi;
2-darajali zarar: o‘rtacha shikastlar — devorlarda kichik yoriqlar paydo
bo‘ladi, mo‘ri shikastlanadi;
3-darajali zarar: binolar kuchli shikastlanadi, devorlarda katta va chuqur
yoriqlar paydo bo‘ladi, mo‘rilar to‘la vayron bo‘ladi;
4-darajali zarar: bino va inshootlar ichki devorlari to‘la vayron bo‘ladi;
5-darajali zarar: bino va inshootlar to‘la vayron bo‘ladi.