1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Statik o‘zgarishlar
. Yaxlit muhitlar mexanikasi yordamida nuqtaviy 
deffektni 
(r- nuqsongacha bo‘lgan masofa) elastik deformatsiya hosil 
qilishini ko‘rsatib berish mumkin. 
Shunday qilib dona (blok) chegarasida deformatsiya va kuchlanish bunday 
nuqsondan R
-3 
(dona yoki blokning o‘lchami)ga proportsional bo‘lgan chekli 
qiymatga ega bo‘ladi. Shuningdek o‘sishi bilan nuqtaviy nuqsonga bog‘liq bo‘lgan 
atom va tugunlarning statik surilishi qiymati tez kamayib boradi. Nuqtali nuqsonlar 
hisobiga hosil bo‘lgan statik o‘zgarishlar atomlar orasidagi o‘lchamlarga yaqin 
bo‘lgan masofalarda sezilarli bo‘ladi. Nuqson yaqinida atomlarning siljishini 
(panjara deformatsiyasi) yaxlit muhitlar mexanikasi doirasida aniqlash mumkin 
emas. Shuning uchun “III tur kuchlanish” termini shartli bo‘lib, “panjaraning statik 
o‘zgarishi” terminini qo‘llash to‘gr‘iroq bo‘ladi. 
Statik kuchlanishni asosiy aniqlash usuli rentgenostruktura tahlilidir. Bunda 
atomlarni panjara tugunlaridan siljishining o‘rta kvadrat qiymat (U
2
) aniqlanadi. 
Qoldiq kuchlanishlarni aniqlash usullari
. Qoldiq kuchlanishlarni 
aniqlashda mexanik usullar eng ko‘p tarqalgan. Ularni asosiy ikki guruhga bo‘lish 
mumkin: hisoblash va tajriba (buzmasdan va buzib) usullari. Hisoblash usulida 
ishlov beriladigan materialning mexanik hossalari, detalning shakli va o‘lchamlari 
asosida mexanotermik kuchlanish sharoitida nazariy qoldiq kuchlanish epyurasini 
hisoblashdan iborat. Hisoblash usuli murakkab qizish va deformatsiya jaryonida 
amaliyot uchun kerakli bo‘lgan aniqlikda qoldiq kuchlanishni aniqlash imkonini 
bermaydi. 
Тajribaviy (eksperimental) buzilmas usul, qoldiq kuchlanish natijasida 
detalning o‘lchamlarini o‘zgarishi asosida, uning qiymatini aniqlashga asoslangan. 
Detal bu holda buzilmaydi. Bu usul elektrolitik qoplamalardagi qoldiq 
kuchlanishlarni katodning elektrolitik deformatsiyasiga qarab aniqlashda 
qo‘llaniladi.
Tajribaviy buzish usuliga jismni kesib olish hisobidan hosil bo‘ladigan 
deformatsiya mikrokuchlanish usuli kiradi. Buzish usuli detalni ma‘lum bir kesim 
bo‘yicha kesganda, uni qolgan qismiga teskari belgili kuchlanish qo‘yish faraziga 

---

67 
asoslangan. Bu teskari kuchlanishlar detalda deformatsiya yoki qurilmalarda 
reaktsiya kuchini vujudga keltiradi. Hosil bo‘lgan deformatsiyani (dislokatsion 
usul) yoki reaktsiya kuchini (kuch usullari) usuli bilan aniqlab, qoldiq 
mikrokuchlanishini hisoblash mumkin. Defromatsiyani mikroskop yordamida, 
olmos piramidaning izi bo‘yicha, yoki mexanik tenzometr yordamida. rentgen 
usulida, yoki faol qarshiliklar datchigi yordamida o‘lchash mumkin. 
Detallarni to‘liq buzish bilan bog‘liq bo‘lgan usullarga hozirda butun uzunligi 
bo‘yicha o‘zgarmas ko‘ndalang kesimga ega bo‘lgan sterjenlarda, qalin va yupqa 
devorli trubalarda, plastinalarda, disklarda va sodda geometrik shaklga ega bo‘lgan 
jismlarda normal kuchlanishni aniqlash uchun mo‘ljallangan mexanik usullar 
kiradi. Murakkab shaklli (shesternyalarning tish chuqurligi qismi, rezbalar 
chuqurligi, qirra yoqlar, kertik va boshqalar) detallarda qoldiq kuchlanishni 
aniqlash usullari rivojlanib bormoqda. 
Rentgen usuli kristal panjara tekisliklari orasidagi masofani o‘zgarishini 
aniqlashga, 
ya’ni 
panjara 
deformatsiyasini 
o‘lchashga 
asoslangan. 
Mikrokuchlanish tekisliklar orasidagi masofani bir xil simmetrik bo‘lmagan 
o‘zgarishga olib keladi. Bunda 
hkl 
tekisliklar uchun tekisliklar oralig‘idagi masofa 
d
0 
da 
d
0
+
o‘zgaradi, bu esa 
hkl 
difraksiya chizig‘ini 
burchakga surilishga 
olib keladi: 
(3.5) 
Qayerda - difraksiya burchagi, kuchlanish mavjud bo‘lmagan holatiga mos 
keladi; –panjara deformatsiyasi.
Odatda bir necha yo‘nalishlar bo‘yicha turli burchaklarni tashkil etuvchi 
namuna yuzasiga normal bo‘lgan 
burchak o‘lchanadi. (
sin
2
usuli). Yuza 
qatlamining holatini tekis kuchlanish deb qabul qilib, bosh kuchlanishlar 
va
larini hisoblash mumkin. Ba’zi bir hollarda detal yuzasiga normal 
yo‘naltirilgan bosh kuchlanish 
ni hisobga olishga to‘g‘ri keladi. 

---

68 
Rentgenografik usul yupqa yuza oldi qatlamlarni (h≤2·10
-3
mm) o‘rganishda 
qo‘l keladi. Uni kichik o‘lchamdagi va murakkab shakldagi detallarda, shuningdek 
turli qoplamalardagi mikrokuchlanishlarni o‘lchashda qo‘llash maqsadga 
muvofiqdir.