1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Yüklə 8,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qoldiq kuchlanishlarni aniqlash usullari
|
Statik o‘zgarishlar
. Yaxlit muhitlar mexanikasi yordamida nuqtaviy deffektni (r- nuqsongacha bo‘lgan masofa) elastik deformatsiya hosil qilishini ko‘rsatib berish mumkin. Shunday qilib dona (blok) chegarasida deformatsiya va kuchlanish bunday nuqsondan R -3 (dona yoki blokning o‘lchami)ga proportsional bo‘lgan chekli qiymatga ega bo‘ladi. Shuningdek o‘sishi bilan nuqtaviy nuqsonga bog‘liq bo‘lgan atom va tugunlarning statik surilishi qiymati tez kamayib boradi. Nuqtali nuqsonlar hisobiga hosil bo‘lgan statik o‘zgarishlar atomlar orasidagi o‘lchamlarga yaqin bo‘lgan masofalarda sezilarli bo‘ladi. Nuqson yaqinida atomlarning siljishini (panjara deformatsiyasi) yaxlit muhitlar mexanikasi doirasida aniqlash mumkin emas. Shuning uchun “III tur kuchlanish” termini shartli bo‘lib, “panjaraning statik o‘zgarishi” terminini qo‘llash to‘gr‘iroq bo‘ladi. Statik kuchlanishni asosiy aniqlash usuli rentgenostruktura tahlilidir. Bunda atomlarni panjara tugunlaridan siljishining o‘rta kvadrat qiymat (U 2 ) aniqlanadi. Qoldiq kuchlanishlarni aniqlash usullari . Qoldiq kuchlanishlarni aniqlashda mexanik usullar eng ko‘p tarqalgan. Ularni asosiy ikki guruhga bo‘lish mumkin: hisoblash va tajriba (buzmasdan va buzib) usullari. Hisoblash usulida ishlov beriladigan materialning mexanik hossalari, detalning shakli va o‘lchamlari asosida mexanotermik kuchlanish sharoitida nazariy qoldiq kuchlanish epyurasini hisoblashdan iborat. Hisoblash usuli murakkab qizish va deformatsiya jaryonida amaliyot uchun kerakli bo‘lgan aniqlikda qoldiq kuchlanishni aniqlash imkonini bermaydi. Тajribaviy (eksperimental) buzilmas usul, qoldiq kuchlanish natijasida detalning o‘lchamlarini o‘zgarishi asosida, uning qiymatini aniqlashga asoslangan. Detal bu holda buzilmaydi. Bu usul elektrolitik qoplamalardagi qoldiq kuchlanishlarni katodning elektrolitik deformatsiyasiga qarab aniqlashda qo‘llaniladi. Tajribaviy buzish usuliga jismni kesib olish hisobidan hosil bo‘ladigan deformatsiya mikrokuchlanish usuli kiradi. Buzish usuli detalni ma‘lum bir kesim bo‘yicha kesganda, uni qolgan qismiga teskari belgili kuchlanish qo‘yish faraziga 67 asoslangan. Bu teskari kuchlanishlar detalda deformatsiya yoki qurilmalarda reaktsiya kuchini vujudga keltiradi. Hosil bo‘lgan deformatsiyani (dislokatsion usul) yoki reaktsiya kuchini (kuch usullari) usuli bilan aniqlab, qoldiq mikrokuchlanishini hisoblash mumkin. Defromatsiyani mikroskop yordamida, olmos piramidaning izi bo‘yicha, yoki mexanik tenzometr yordamida. rentgen usulida, yoki faol qarshiliklar datchigi yordamida o‘lchash mumkin. Detallarni to‘liq buzish bilan bog‘liq bo‘lgan usullarga hozirda butun uzunligi bo‘yicha o‘zgarmas ko‘ndalang kesimga ega bo‘lgan sterjenlarda, qalin va yupqa devorli trubalarda, plastinalarda, disklarda va sodda geometrik shaklga ega bo‘lgan jismlarda normal kuchlanishni aniqlash uchun mo‘ljallangan mexanik usullar kiradi. Murakkab shaklli (shesternyalarning tish chuqurligi qismi, rezbalar chuqurligi, qirra yoqlar, kertik va boshqalar) detallarda qoldiq kuchlanishni aniqlash usullari rivojlanib bormoqda. Rentgen usuli kristal panjara tekisliklari orasidagi masofani o‘zgarishini aniqlashga, ya’ni panjara deformatsiyasini o‘lchashga asoslangan. Mikrokuchlanish tekisliklar orasidagi masofani bir xil simmetrik bo‘lmagan o‘zgarishga olib keladi. Bunda hkl tekisliklar uchun tekisliklar oralig‘idagi masofa d 0 da d 0 + o‘zgaradi, bu esa hkl difraksiya chizig‘ini burchakga surilishga olib keladi: (3.5) Qayerda - difraksiya burchagi, kuchlanish mavjud bo‘lmagan holatiga mos keladi; –panjara deformatsiyasi. Odatda bir necha yo‘nalishlar bo‘yicha turli burchaklarni tashkil etuvchi namuna yuzasiga normal bo‘lgan burchak o‘lchanadi. ( sin 2 usuli). Yuza qatlamining holatini tekis kuchlanish deb qabul qilib, bosh kuchlanishlar va larini hisoblash mumkin. Ba’zi bir hollarda detal yuzasiga normal yo‘naltirilgan bosh kuchlanish ni hisobga olishga to‘g‘ri keladi. |