1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Yüklə 8,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Makrokuchlanish.
|
Qoldiq kuchlanish
Qoldiq kuchlanish deb shunday kuchlanishga aytiladiki, qoldiq kuchlanish jism ichida mavjud bo‘lib va uning hosil bo‘lishi uchun sabab bo‘lgan omillarni olib tashlangandan so‘ng, jism muvozanat holatga keladi. Qoldiq kuchlanishning hosil bo‘lishi detalning tayyorlanishi va ekspluatatsiya sharoiti bilan bog‘liq. N.N. Davidenko bu kuchlanishlarni kuch maydonining ko‘lamiga qarab quyidagicha tavsiflashni taklif qilgan: I-turdagi kuchlanish (makrokuchlanish), detal o‘lchamiga yoki makro- hajmni qamrab oladi; II-turdagi kuchlanish (mikrokuchlanish), mikrohajmlarda tarqaladi (alohida donalar, bloklar va ularning guruhlari); III-turdagi kuchlanishlar submikro hajmlarda hosil bo‘ladi, ularning chiziqli o‘lchamlari atomlar orasidagi masofaga yaqin bo‘ladi. Bu kuchlanishlar nuqtali nuqsonlar hisobiga hosil bo‘ladi. Nuqtali nuqsonlar panjara tugunlaridagi atomlarni surilishiga olib keladi (statik o‘zgarishlar). Makrokuchlanish. Detallarda qoldiq kuchlanishlar, ularni tayyorlashda foydalaniladigan turli texnologik jarayonlarining kuchlari ta’siri hisobiga paydo bo‘ladi. Detalda hosil bo‘lgan qoldiq kuchlanish mexanizimiga ta’sir etuvchi har bir texnologik jarayonning o‘z xususiyatlari mavjud, ammo ularning asosida detal hajmi bo‘yicha tarqaladigan, qaytarilmaydigan va bir hil bo‘lmagan deformatsiya yotadi. Detaldagi har xil turdagi deformatsiya holati quyidagi hollarda hosil bo‘lishi mumkin: -metal yoki zagotovkani kiryalash, prokatlash, bolg‘alash, sovuq pravka, kesish, yuzalarni plastik deformatsiyalash, shuningdek isitish va sovitish jarayonida turli hil plastik deformatsiya qilish; -fazaviy o‘zgarishlar natijasida hajmning turli xil o‘zgarishi; qattiq holatda (toblash, eskirish, po‘latlarni qattiq karbyurizator yordamida sementatsiya qilish va 64 boshqa fizik-kimyoviy jarayonlar), suyuq holatdan qattiq holatga o‘tish davridagi fazaviy o‘zgarishlarni turli xil kechishi (suyuq vannalarda sementatsiya, metallarni elektrolitik cho‘ktirish, quymani kristalanishda kirishishi), shuningdek qattiq holatdan gaz holatiga o‘tish va aksincha (azotlash, ionlash, po‘latni gaz yordamida sementatsiya qilish). Real sharoitda qoldiq kuchlanish turli faktorlarni bir vaqtda ta’siri natijasida hosil bo‘ladi: mexanik, issiqlik va fizik-kimyoviy. Murakkab qotishmalardan yasalgan detallar plastik deformasiyalanganda qoldiq kuchlanishlar bir vaqtni o‘zida plastik deformatsiya va fazaviy o‘zgarish jarayonlari kechishi bilan bog‘liq. Detalni kesish natijasida uning yuzasida hosil bo‘ladigan makro kuchlanishlarning tarqalishini, ikki faktorning ta’siri orqali tushuntirish mumkin, mexanik (plastik deformatsiya) faqat siquvchi kuchlanish hosil qiluvchi, va issiqlik (yuza qoplamni qizishi), cho‘zuvchi kuchlanish hosil qiluvchi. Metallarni kesish jarayonida kesuvchi asbobning orqa yuzasi ishlov beriladigan yuza bilan ishqalanish hisobiga, yuzaning tashqi qatlami cho‘zilib, plastik deformatsiyalanadi, metalning chuqurroq qismi elastik cho‘ziladi. Keskich kesib o‘tgandan so‘ng, elastik cho‘zilgan ichki qatlam siqilishga harakat qiladi, ammo bunga tashqi plastik deformatsiyalangan qatlam halaqit beradi. Natijada tashqi qatlamda siqilish kuchlanishi, ichida – cho‘zilish kuchlanishi hosil bo‘ladi. Kesish jarayonida metalning tashqi qatlami qizishi natijasida cho‘ziladi, ammo bunga sovuq ichki qatlam yo‘l qo‘ymaydi, bundan kelib chiqadiki, tashqi qatlam cho‘ziladi, ichki siqiladi. Jadal qizishda yuzadagi kuchlanish oqish chegarasidan oshib ketadi, bu esa metalning tashqi qatlamini plastik deformatsiyalashga olib keladi. Keyingi sovitishlar natijasida tashqi qatlam siqilish plastik deformatsiya qiymatiga teng bo‘lgan o‘lchamgacha siqiladi. Bunga ichki qatlamdagi elastik kuchlanish to‘sqinlik qiladi. Natijada tashqi qatlamda cho‘zish kuchlanishi, ichki qatlamda esa siqilish kuchlanishi hosil bo‘ladi. 65 Shunday qilib, kesishdagi ishlov berish sharoitiga qarab mexanik yoki issiqlik faktori hisobiga yuzada cho‘zilish makrokuchlanishi hosil bo‘ladi. Bu sxema buzilganda, ya’ni, kesish jarayonida fazaviy o‘zgarishlar yuz bersa, ba’zi hollarda mexanik va issiqlik faktorlariga nisbatan yuzada Yüklə 8,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|