1 О‗zbekiston respublkasi oliy va о‗rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti

55 
 
Masalan, rangli mеtallurgiya sanoati bilan kimyo sanoati korxonalarini quramalash va kimyo – 
mеtallurgiya kobinеtlari tashkil etish hisoblanadi. 
Chiqindisiz ishlab chiqarishda, ayniqsa, qurilish korxonalarini koopеratsiyalash muhimdir. 
Chunki kimyo zavodlari yoki mеtallurgiya zavodi chiqindilari qurilish korxonalari uchun bеton 
to‘ldiruvchisi, g‘isht xom ashyosi, sеmеnt xom ashyosi va avtomobil yo‘llari uchun mustahkam 
qoplamalar qilishda ishlatiladi. 
Xomashyoni kompleks ishlatilishi 
Kimyo sanoatida asosiy muammolardan biri-xomashyoni kompleks ishlatishdir, chunki bunda 
atrof-muhitni ifloslantiradigan, aholi yashaydigan joylardan uzoqroq yerlarga olib borish uchun 
qo‘shimcha sarf xarajatlar talab qiladigan chiqindilarning yig‘ilib qolishiga barham beriladi. 
Xomashyoni kompleks foydalanishnig asosiy yo‘li-murakkab tarkibga ega bo‘lgan xomashyoni 
ketma-ket qayta ishlab kerakli mahsulotga aylantirishdir. Ishlab chiqarishdagi chiqindilarga 
foydalanilmagan imkoniyatlar deb qaraladi va ularni yangi kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarish 
uchun arzon xomashyo sifatida foydalanishni taqozo etadi. 
Xomashyoni kompleks ishlatish natijasida bir korxonaning ichida bir nechta mahsulotlarni 
ishlab chiqarish mumkin.
Masalan:
«CHirchiqelektrokimyosanoat» ishlab chiqarish birlashmasida avvallari asosan selitra 
o‘g‘iti ishlab chiqarilar edi. Ammiakning sintezi uchun kerak bo‘ladigan vodorodni, tabiiy gazni (СН
4
) 
konversiya qilib olinadi. Bunda vodoroddan tashqari hosil bo‘lgan CO
2
Gazidan karbamid 
(mochevina) olish texnologiyasi ishlab chiqarishga tatbiq etilgan. 
O
H
)
CO(NH
CO
2NH
2
2
2
2
3



 
Ikkilamchi xomashyo resurslaridan foydalanish, birinchidan asosiy xomashyoni tejaydi, 
ikkinchidan esa atrof-muhitniig ifloslanish darajasini kamaytiradi. 
Masalan, superfosfat zavodlarining chiqindisi bo‘lgan fosfogipsdan sulfat kislota va tsement 
olishda foydalanish mumkin. 
CHirchiqdagi «Kaprolaktam» zavodida bir kecha-kunduzda taxminan 25 tonna chiqindi hosil 
bo‘ladi. Uning tarkibi asosan organik birikmalardan iborat. Hozirgi vaqtda uni asosan yoqish yo‘li 
bilan yo‘qotiladi. Respublika kimyogar olimlari tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida 
ushbu chiqindining 40-50 % kimyo sanoati uchun zarur bo‘lgan benzoy kislotasi ekanligi aniqlandi va 
uni ajratib olish texnologiyasi ishlab chiqildi. 

---