1. Tema: Kirisiw. Pán haqqında uliwma túsinik. Pánniń maqseti hám waziypaları. Reje

3-Tema: Shipovnik όsimligin kόbeytiriw hám jetistiriw agrotexnikasi.
Reje:
1.Shipovnik osimligin tábiyiy sharayatta kόbeytiw usillari.
2.Ósimliktiń όsiw ham rawajlaniwina ekologiyaliq faktorlardıń tásiri.
3.Ósimlik shiyk zatin jiynaw múddetleri.

ITBURUN, NAMATAK-ROZA SOBASHYA (ShIPOVNIK OBIKNOVENNIY) - ROSA CANINA L.

Ósimliktiń tarqalıwı. Tashkent, Ferǵana, Samarqand, Qashqadárya, Surxondaryo wálayatlarınıń tómen hám orta taw dizbeklerinde dárya hám saylardıń boylarında, baǵlarda, ǵozazar hám arsha aǵashzarlarda, ushraydı.



Agrotexnikalıq ilajlar. Shipovniktiń serdarmondorili sortları tek jınısız, 5-15 sm uzınlıqtaǵı putaq qálemshelerinen kóbeytiriledi. Tuqımnan kóbeytirilgende olar óziniń túr abzallıǵın joǵaltadı. Anıqlanıwınsha, bir jıllıq putaqtıń orta hám joqarı bólimlerinen rawajlanıw toqtaǵan dáwirde tayarlanǵan qálemshelerdiń túbir atıwı kúshli boladı. Qálemsheler quyashdan pana jerde, ústi ash reńli shúberek menen oralǵan plyonkali teplitsalarga egilgeninde; teplitsalarga waqıtı -waqıtı menen purkab turatuǵın rayon payda etiwshi úskene ornatılǵanında; geterouksin (beta-indolil sirke kislota )-IUK, alfa-neftil sirke kislota - NUK, beta-indolil may kislota - IMK sıyaqlı óstiriwshi elementler menen qayta islengeninde tamır alıw muǵdarı artadı.
Óstiriwshi elementlardan paydalanıw túbir alıw múddetin qısqartiradi, qálemsheler degi túbirler sanın asıradiki, bul ósimliktiń ósiwi hám rawajlanıwına múmkinshilik beredi. Óstiriwshi elementler suwda jaqsı erimeydi, sol sebepli daslep az muǵdardaǵı spirtte eritilip, keyin suwǵa aralastırıladı. Jetilmagan (ele aǵashlanbaǵan ) qálemshelerge qayta islew ushın tómen, shala jetilgenler ushın orta, aǵashlanǵan qálemsheler ushın bolsa joqarı dárejedegi óstiruvchi elementlar qospası isletiledi.
Eritpeni eki basqıshda tayarlaw usınıs etiledi. Qur eritpe tayarlaw hám tiyisli qospalı jumısshı eritpe tayarlaw. Qur eritpe tayarlaw ushın 1 gramm ósiriw statyası shıyshe ıdısda 50 ml 96 % spirtte eritiladi, keyin 1 litr distillengen suw qosıladı. Bunda 0,1 % qospalı 1 litr kóleminde qur eritpe payda boladı, onı salqın orında saqlanadı. Tiyisli qospalı jumısshı eritpe qur eritpege vadaprovod suwı qosıw jolı menen payda etinadi. Mısalı, 50 mg/l qospalı 1 litr jumısshı eritpe tayarlaw ushın 50 ml qur eritpe alıw zárúr. 25 mg/l qospalı 8 litr eritpe tayarlaw ushın bolsa muwapıq túrde, yaǵnıy 200 ml qur eritpe kerek boladı, jumısshı eritpeniig ulıwma muǵdarı 8 litrga jetedi.
Sonday etip, tiyislishe qospalı jumısshı eritpe tayın boldı. Keyin qırqıp, ızǵar matoga oralǵan qálemsheler 25 ten etip baylanısadı hám baǵ-baǵı menen vannachaga yamasa hár qanday shıyshe, sirlangan, tat baspaytuǵın polat ıdısqa jaylanadı. Eritpe qatlamı 3-3,5 sm den zıyat hám 1,5-2 sm den kem bolmawi kerek. Qálemshelerge saat 17. 00-17. 30 da ishlov beriledi, tuni menen qaldırilib, azanda ishimlik suvida jaqsılap juwıladı hám egiledi.
Túbir ottirish ushın shipovnik qálemsheleri máwsim aqırlarında, noyabr' baslarında tayarlanadı. Qálemsheler 5-15 sm uzınlıqta qirqilib, aprelga shekem 0,5 metr tereńlikte qumga kómib qóyıladı. Báhárde qálemsheler qazib alınıp, rayon payda etiwshi apparatız ústi aq shúberek menen oralǵan (tik quyash nurlarınan saqlaw ushın ) plyonkali teplitsalarga ótqaziladi.
Shirigen tezek menen tóginlengen (1 m² ge 2 shelek muǵdarında ) hám jaqsılap chopilgan, tegislengen, ústine 15 sm kalinlikda dárya qumi tósalgan topıraq qálemshe egiw ushın maqul túsetuǵın jay esaplanadı. Qálemsheler 2, 5-3, 5 sm tereńlikte qiyalatib egiledi. Kúnine 4 ret, hár úsh saatta leyka menen suǵorib turıladı. Ariqdan alınǵan yamasa bir az tındırıp qoyılǵan ishimlik suwı bolıwı kerek.
Qálemshe tayarlawda geteroauksindan (rayon payda etiwshi úskene joq ekenliginde) paydalanıw shipovniklerdiń sortlarına qaray túbir atıwın 10 -15 % asıradı. Soyılǵan maldıńtır margantsovka eritpesi járdeminde qayta islew de túbir atıwdı tezlestirip, topıraqtaǵı shırıw procesin aldın aladı. Qálemshe egilgeninen 15-20 kún ótkennen, túbir otadi. Bul waqıtqa kelip kúndelik suwǵarıw muǵdarı 2 retge shekem azayadı (azanda hám kechkurun). 40 -50 kúnde teplitsa plyonkasi alınıp, ornına aq shúberek jawıp qóyıladı. Suwǵarıw muǵdarı 1 retge shekem kemeytiriledi (azanda). Sentyabr baslarında teplitsaniń tómen bóleginen yopqich shúberek alınadı, tek úst tárepdegina koldiriladi. Háptesine 1 ret suw quyılıw jolı menen suwǵarıladı. Oktyabr' baslarında teplitsa ústindegi shúberek pútkilley alıp taslanadı, suwǵarıw toqtatıladı.
Náller boyı 50-80 sm.ga jetedi, bir neshe paqal payda etedi, sanaat usılında jetiwtiriletuǵın egislikler qurıwda biymálel paydalanıw múmkin. Jaqsı yetilmagan náller bólek bir-birinen 20 sm aralıqta, qatar araları 60 sm. den etip egiledi.
Gúzde shipovnik egiwge ajıratıp qoyılǵan jer 25-30 sm tereńlikte haydaladi. Baxorda tegislenedi hám molalanadi. Qolda yamasa tereńshe kavlagichda 40 x40 sm ólshemde hám 50 sm tereńlikte nál ótqaziladigan uyachalar qaziladi. Áne sol tereńchaniń hár birine bir shelekten fosfor aralastırılǵan chirigan tezek (1:5) solinadi. Shuqurcha tubidagi topıraqqa tógin aralastırıladı.
Egiw aldından nállerge tómendegishe ishlov beriledi: zálellengen túbirleri alıp taslanadı, barlıq túbirlerdiń úshleri qırqıladı, topıraq ústinen puwlanıwdı kemeytiw ushın paqal uzınlıǵı qısqartiriladi, bul bolsa nálniń jasaǵıshlıǵın asırıw hám rawajlanıw imkaniyatın beredi.
Egip bolinǵaninan keyin “okuchnik”- ósimliktiń átirapın jumsartıw ásbapı járdeminde shipovnik egilgen uyachalar qasından suwǵarıw qarıqları alınadı. Uyashalardagi topıraq tolıq namiqadigan dárejede jildiratib suwǵarıladı. Birinshi jılı 10 retge shekem suwǵarıladı (may-1, iyun-sentyabr-2 den, oktyabr -1 (0)).
Hár 2-3 suwǵarıwdan keyin kultivatsiya etiledi, tereńlerden ósip shıqqan iri otaqlar qolda yulib taslanadı. Bunda sonı da názerde tutıw kerek, kul'tivator tereń botganida yamasa qol kúshi menen tereń chopilganida túbir tarmaǵı zıyanlanıwı múmkin. Túbir zálellengen jerde bachkilari kóbeyip ketedi, ol ósimlik tupiniń rawajlanıwına kesent beredi, top ónimi azayadı. Payda bolǵan túbir bachkilari uyań alıp taslanıwı kerek. Eger onıń túbir tarmaǵı jaqsı rawajlanǵan bolsa, nobud bolǵan náller ornına egiledi. Eger túbirleri jaqsı rawajlanbaǵan, kesilgen bolsa, jaqsı rawajlanguniga shekem bólek jerge ótkerip qóyıladı.
Usınıs etilgen agrotexnikalıqaga qatań ámel etilgende sortlı shipovnikler egilgeninen keyingi ekinshi jılıyoq mevaga kiredi. Náller 3-4-jılı hám odan keyingi jıllarda jalpı mevaga kiredi.Shipovnik paqallari 5 jılǵa shekem ósip turadı, keyin olar jańa ósip shıqqanı menen almastırıladı. Eski paqallar waqıtı -waqıtı menen qırqıp taslanadı. Yamasa hár 6 -7 jılda egislikten barlıq paqallar alıp taslanadı. Jasartirilgan egislik bir jıldan keyin gúlge hám mevaga kiredi.
Shipovniktiń tiykarǵı keselligi japıraq, jas paqallari hám shoxchalariga kulsimon zamarıq túsiwi bolıp tabıladı. Oǵan qarsı gúresiw ushın ósimlik altıngugurt untaqı menen shańlatiladi. Zıyankeslerden shipovnikte kóbirek ushraytuǵını shırınja hám órmekshi kana bolıp tabıladı. Olarǵa qarsı ósimlikke altıngugurt untaqı menen “sevin korishmasi” (2:1) jardeminde ishlov beriledi. Hár gektar jerge 20 -30 kg altıngugurt hám 1-2,4 kg sevin solinadi.
Sonıń menen birge “Meyer orexotvorkasi” da mıywe zúráátliligin kemeytirip talay zálel keltiredi. May baslarında bul shıbın-shirkey jas urıwdonga máyek qóyadı. Máyekten shıqqan qurt urıwdondagi azıq menen azıqlanadı. Nátiyjede miyweler ornında bujǵun payda boladı. Buǵan barxam beriw ushın may ayınıń baslarında ósimlikke 2 % antio eritpesinen búrkiw jolı menen gúresiledi. Hár gektar jerge 1 kg. den 4 kg.ge shekem antio sarplanadı. Xasharot shıǵıp ketiwinen aldın bujǵun qırqıp alınıp joq etiledi.
Zúráátliligi gektar esabına 10 -12 centnerdi quraydı.