1. Termin va terminologiya haqida umumiy ma’lumot. Ilmiy terminlar oldiga qo‘yiladigan talablar

4-mavzu. Til va terminologiya.O‘zbek terminologiyasining taraqqiyot bosqichlari. Tilning lug‘at tarkibi. O‘zbek leksikografiyasi. Umumiy va maxsus lug‘atlar. Akademik, ommabop va o‘quv lug‘atlari. Sohaviy lug‘atlarda terminlar.
Reja:
1.Termin va terminologiya haqida umumiy ma’lumot.
2. Ilmiy terminlar oldiga qo‘yiladigan talablar
3. Ilmiy terminlar tizimining ichki imkoniyatlar hisobiga boyishi 


Tayanch so‘z va iboralar: Termin, terminologiya, Leksikografiya, Sharq lug’atshunosligi, lug’at turlari, ensiklopedik (qomusiy) lug’atlar, lingvistik lug’atlar, izohli lugatlar


Ilmiy terminlar oldiga qo‘yiladigan talablar. Ilm-fan, texnika, qishloq xo‘jaligi va san’atga oid tushunchal-arning aniq nomini bildiruvchi bir ma’noli so‘z va birikmalar terminlar deyiladi.
So‘z ko‘p ma’noga, ya’ni qo‘shimcha ma’nolarga ega bo‘ladi, lekin termin bunday xususiyatga ega emas. Termin ham so‘z, ammo u odatdagi so‘zlardan ma’nosining aniqligi, bir ma’noliligi bilan farqlana-di. Termin ma’lum sohada, shu soha vakillari nutqida qo‘llaniladi. Masalan: jinoyat, jazo, da’vo, ayblanuvchi, bosqinchilik, retsidiv jinoyat, genotsid, terrorizm, vasiylik, senat, spiker kabi termin-lar yurisprudensiya tarmoqlarida uchraydi.
Terminlar yig‘indisi va shu terminlarni o‘rganuvchi soha terminologiya deyiladi. Termin grekcha terminos so‘zidan olingan bo‘lib, chek, chegara ma’nolarini bildiradi.
Keyingi yillarda termin so‘zi o‘rniga atama so‘zi qo‘llanyapti. Bunday qo‘llash xato hisoblanadi. CHunki atama so‘zining ma’nosi termin so‘zining ma’nosiga nisbatan keng bo‘lib, u barcha narsa-larning nomi sifatida tushuniladi, termin esa muayyan bir sohada qo‘llanuvchi rasmiylashgan so‘zdir. SHuning uchun termin tushuncha-sini atama tushunchasining ichiga kiruvchi ilmiy va rasmiy ma’noga ega lug‘aviy birlik deb nomlash o‘rinli hisoblanadi.
Leksikani, asosan, terminlar tashkil etadi. Lekin har qanday tushunchani ifodalash uchun terminlar oldiga ma’lum talablar va me’yorlar qo‘yiladi. Bu terminning mohiyati va tabiatidan kelib chiqadi.
Terminlarning umumiste’moldagi so‘zlardan farqlanadigan o‘ziga xos xususiyatlarini quyidagicha izohlash o‘rinlidir:
1. So‘zlar fan va texnikaning ma’lum tarmog‘ida qo‘llanilib, iste’mol doirasi chegaralangan ma’noda ishlatilsa terminlarga aylanadi. Masalan, suv, tuz, aylana, guvoh, zarar, tuhmat, qo‘rqitish kabi umumiste’moldagi so‘zlar fan sohalarida ilmiy-rasmiy ma’nolarni ifodalab hozirgi kunda terminlar tizimiga kirgan.
Suv so‘zi umumiste’molda har xil suvlarni anglatadi: oqar suv, buloq suvi, gazli suv, mineral suv kabi. Ximiya termini sifatida esa suv – N₂O formulasi orqali ifodalangan va ikki vodorod hamda kisloroddan iborat birikma tushuniladi, ana shu tarkib asosida u Mendeleev jadvalidagi boshqa moddalar bilan reaksiyaga kirishadi.
Guvoh so‘zi umumxalq tilida biror voqea-hodisa ro‘y bergan paytda shaxsan bo‘lgan, uni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan kishi ma’nosini anglatsa, terminlar tizimida jinoyat ishi bo‘yicha aniqla-nishi lozim bo‘lgan holatlar haqida qonunda belgilangan tartibda so‘roq qilinadigan shaxs. Tuhmat so‘zi umumiste’molda birovni nohaq ayblash yoki qoralash, nomini yomonga chiqarish maqsadida o‘ylab chiqarilgan asossiz da’vo; bo‘hton. Masalan, Tuhmat tosh yoradi, tosh yormasa bosh yoradi (Maqol). Bu so‘z yurisprudensiyada termin sifatida shaxsning qadr-qimmati va or-nomusiga qilinadigan tajovuz ma’nosini anglatadigan jinoyat nomidir.
2. Termin nominativ vazifani bajaradi. Terminning ma’nosi adabiy til me’yorlari doirasida tushunchaga teng bo‘ladi. CHunki bir terminologik tizimda termin bir ma’noli (monosemantik) bo‘lgani uchun uning ma’nosi tushunchaga teng keladi. YA’ni terminlar bir ma’noni ifodalovchi maxsus rasmiy so‘zlardir. Ko‘p ma’noli birgina so‘z esa bir necha tushunchani ifodalaydi. Masalan, ko‘z – kishi a’zosi; uzukdagi bezak; yog‘ochdagi belgi; buloqning suv chiqadigan joyi kabi tushunchalarni anglatadi.
3. Termin aniq, konkret tushunchalarni bildirib, his-hayajon ma’nolaridan xoli bo‘ladi. So‘zning ma’nosi murakkab bo‘lib, unda tushuncha qo‘shimcha ma’no va uslubiy belgilarga ega bo‘ladi. SHu bois tilda bir tushunchani anglatadigan sinonimlar turli ma’no qirralari yoki uslubiy qo‘llanilishi bilan bir-birlaridan farq qiladi. Masalan, yuz, bet, chehra, jamol, yonoq, ruxsor, oraz, turq, aft, bashara so‘zlari bir umumiy tushunchani bildirib, sinonimlar hisoblansa-da, biroq turli ma’no qirralariga ko‘ra bir-biridan farqlanadi: basharang qursin deyish mumkin; chehrang qursin yoki jamoling qursin deb bo‘lmaydi.
4. Bir so‘z bir necha sohaning termini bo‘lishi mumkin. Lekin bunday so‘zlar fanning har bir sohasida alohida tushunchalarning nomi bo‘lib keladi. Masalan, topshiriq termini pedagogik termino-logiyada o‘quvchilar yoki talabalarga beriladigan vazifa ma’nosini anglatsa, terminologiyada topshiriq termini huquq-tartibot tizimida faoliyat ko‘rsatuvchi xodimga yuklatiladigan muhim vazifa ma’nolarini bildiradi. Operatsiya termini meditsinada jarrohlik bilan bog‘liq tushunchani anglatsa, terminologiyada biror maqsad yoki maxsus, maxfiy topshiriq yuzasidan o‘tkaziladigan tadbir nomini bildiradi.
5. Terminlarning yana bir o‘ziga xos belgisi shuki, terminlar rasmiylashgan so‘zlar bo‘lganligi sababli respublika miqyosida, hatto dunyo miqyosida bir tushunchani anglatadi. Xalqaro terminlar fikrimizga misol bo‘la oladi: demokrat, demokratiya, respublika, prezident, parlament, amnistiya, deputat, konstitutsiya, va h.k. Bunday terminlar er yuzining barcha qit’alarida bir xil ma’noda qo‘llaniladi.
6. Terminlar muayyan bir sohaga tegishli bo‘lib, muayyan mutaxassislar tomonidan maxsus qabul qilingan, rasmiylashgan so‘zlardir. SHuning uchun bir tushunchani ifodalovchi terminni boshqa bir so‘z bilan almashtirib bo‘lmaydi. YA’ni bir tarmoq terminlari tizimida sinonimiya yoki dubletning qo‘llanilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Masalan, huquq, burch, shaxs, sub’ekt, demokrat, kabi terminlarga muqobil variantlar izlash nojoizdir. Ba’zan boshqa terminologiya sohalarida bo‘lgani kabi terminlar tizimida ham sinonimik holatlar ko‘zga tashlanadi: sud-qozi, prokuror-qoralovchi, aybdor-ayblanuvchi, respublika-jumhuriyat, gumondor-gumon qilinuvchi, advokat-himoyachi, oqlovchi, davlat ayblovchisi-davlat himoyachisi-davlat qoralovchisi kabi. Biroq bunday holat terminologiyadagi nuqson hisoblanadi, chunki terminlar bir ma’noli bo‘lganligi uchun sinonim va dubletlardan xoli bo‘lishi lozim. Bunday holatning asosiy sababi xalqaro terminlarga o‘zbek tilidagi muqobilini tanlash asosida yuzaga keladi. Vaholanki, xalqaro terminlar dunyo miqyosida bir xil qo‘llaniladi.
7. Termin soha terminlari tizimining bir elementi bo‘lib, har doim bir tizim doirasida qo‘llaniladi: vasiylik, oila, nikohni qayd qilish, farzandlikka olish, homiylik, aliment, soxta nikoq kabilar bog‘langan holda bir tizimni tashkil etadi. Bu terminlar tizimi terminologiya zanjirining alohida halqasi hisoblanib, oila munosabatlarini ifodalovchi terminlar tizimini yuzaga keltirgan.
Yuqorida aytib o‘tilgan me’yorlarga amal qilish nafaqat liso-niy savodxonlikning asosini tashkil etadi, balki qonunlarimizda belgilab qo‘yilgan moddalarga muvofiq, javobgarlik uchun jazo qo‘llashda ham noaniqliklarning oldini oladi.