1 Willem F. van Eekelen

  

Demokratik Nəzarət  Bərqərar Edilmiş Beynəlxalq Norma kimi  

 

Bütün dünyada təhlükəsizlik mühitinin dəyişməsi,hər bir ölkədə müdafiə fəaliy-

yətləri üzərində aparılan demokratik nəzarətin aydın səkildə müəyyən edilməsini 

və  həyata keçirilməsini vacibləşdirir. Beynəlxalq səviyyədə  əsas məqsəd, sülh və 

sabitliyin hakim olduğu,iqtisadi inkişafın və əməkdaşlığın çiçəkləndiyi sabitlik mü-

                                                            

81

 Bax, H. Born, K. Haltiner, M. Malesic (eds.), Renaissance of Democratic Control of 

Armed Forces in Contemporary Societies, Nomos Vergasgesellschaft, Baden-Baden, 2004. 

 

103

hiti yaratmaq olmalıdır

82

. Bu məqsədlərdən çıxış edərək, beynəlxalq orqanlar artan 

beynəlxalq dövlətlər ailəsi içində müdafiə siyasətinin necə aparılmasının paramet-

rlərini təyin edən bir sıra mormalar və standardlar müəyyən etmişdir. Bu cür müəy-

yən edilən norma və standardların  əsasən dövlət idarəçiliyinə  tətbiq edilməsinə 

baxmayaraq,onların bir qismi də təhlükəsizlik sektoruna aiddir.(Aşağıda Cədvəl 1-

ə baxın). 

BMT sistemi tərkibində spesifik olaraq “münaqişənin qarşısının alınması və sül-

hün yaradılması üçün təhlükəsizliyin demokratikləşdirilməsi”-nin mühümlüyü haq-

qında seçmə edilib( BMT-nin İnsan İnkişafı Proqramı 2002). Demokratik sülh tezi-

sinə isnad edərək(yəni demokratik ölkələr bir-birinə qarşı müharibə etmirlər iddia-

sı), BMT, insan inkişafı və insan təhlükəsizliyi üçün ordu, polis və digər təhlükə-

sizlik qüvvələri üzərində demokratik hakimiyyətin rolunu önə  çəkir; daha sonra 

təhlükəsizlik sektorunda demokratik idarəçilik üçün çoxlu prinsiplər  irəli sürür

83

. 

 

Cədvəl 1: Təhlükəsizlik Sektorunun Demokratik İdarəçiliyinin Norma və  

                  Standardları

84

 

 

Təşkilat 

Norma/Standard Mənbə 

BMQYK 

“Ordunun demokratik yolla seçilmiş 

mülki hökümətə cavabdeh olmasının tə-

min edilməsi” 

Qətnamə 2000/47 

(2000) 

BM  Baş  

Məclisi 

“Ordunun demokratik yolla seçilmiş 

mülki hökümətə cavabdeh olmasının tə-

min edilməsi” 

Qətnamə55/96 

(2000) 

BM İA 

Ordu, polis və digər təhlükəsizlik qüvvə-

ləri üzərində demokratik idarəetmə(hesa-

bat təhlükəsizlik sektorunda demokratik 

idarəçilik prinsiplərini sadalayır) 

İnsan İnkişafı He-

sabatı(2002) 

ATƏT 

“Ordu, yarı- hərbi birləşmələr və daxili 

təhlükəsizlik qüvvələri və  həmçinin, 

kəşfiyyat xidmətləri və polis üzərində 

demokratik siyasi hakimiyyət”(ətraflı 

olaraq maddələr sadalanır) 

Təhlükəsizliyin 

Hərbi-Siyasi 

Aspektləri üzrə 

Davranış Ko-

du(1994) 

                                                            

82

 W. van Eekelen, ‘Democratic Control of Armed Forces: The National and International 

Parliamentary Dimension’, in Born et al, 2003, see note 1. 

83

 UNDP, Human Development Report 2002, pp. 85-100. 

84

 Source: H. Hänggi and T. H. Winkler (eds.), Challenges of Security Sector Governance, 

LIT, Münster, October 2003, p. 14. 

 

104

Avropa Şurası 

(Parlament 

Assambleyası 

“Avropa  Şurası üzv ölkələrində Daxili 

təhlükəsizlik xidmətlərinin nəzarəti” 

Tövsiyələr 

1402(1999) 

NATO 

Sülh Naminə  Tə-

rəfdaşlıq(SNT) 

“Müdafiə qüvvələrinin üzərində demok-

ratik nəzarətin təmin edilməsi” ( SNT 

Proqramında sadalanan beş  məqsəddən 

biri)  

Çərçıvə  Sənədlə-

ri(1994) 

AB (Avropa Par-

lamenti) 

Üzvlük üçün Kopenhagen Kriteriyaları-

na daxildir: “polisin,ordu və gizli xid-

mətin hüquqi cavabdehliyi, [....]vicdan 

baxışlarına görə orduda xidmət etmə-

mək prinsiplərinin qəbul edilməsi; 

Gündəlik 2000, 

Amerika Dövlət-

lərinin Sammiti  

“Silahlı qüvvələrin və  təhlükəsizlik 

qüvvələrin bizim dövlətlərin qanuni ha-

kimiyyətinə konstitusiya əsasında tabe 

olması demokratiyanın təməlidir. 

Kvebek Fəaliyyət 

Planı (2001) 

Demokratik 

Ölkələr Birliyi 

“Ordu üzərində mülki, demokratik haki-

miyyət təsis edilməli və saxlanmalıdır” 

Varşava Deklara-

siyası(2000) 

Madrid Klubu 

“Hərbi və müdafiə siyasəti üzərində 

mülki nəzarət və silahlı qüvvələrin polis 

strukturlarından və funksiyalarından 

tam ayrılması” 

Yekun Bəyanat 

(2001) 

 

Müdafiə  fəaliyyətlərinin demokratik idarəetməsi, bir çox regional təşkilatlar 

məsələn, ATƏT, NATO, AB, Avropa Şurası və Amerika Dövlətləri Arası Sammit 

prosesi  tərəfindən siyasi standard kimi aydın  şəkildə ifadə olunmuşdur. NATO-

nun Sülh Naminə Tərəfdaşlıq (SNT) proqramı və Avropa Şurası “müdafiə qüvvələ-

rinin demokratik idarəetməsini” üzvlük üçün mütləq şərt (sine qua non ) etmişdir

85

. 

Avropa Parlamenti, üzvlük üçün Kopenhagen Kriteriyalarının dəstək mərasimində, 

namizəd ölkələrdən ” polisin, ordu və gizli xidmətin hüquqi cavabdehliyi, [....]vic-

dan baxışlarına görə orduda xidmət etməmək prinsipinin qəbul edilməsi” tələb olu-

nur və “Gundəlik 2000” qətnaməsində sadalanır. Türkiyə ilə bağlı, AB,Türkiyənin 

Kopenhagen Kriteriyalarını yerinə yetirməyincə,onunla üzvlük danışıqlarını açma-

yacağını israr edirdi, o cümlədən, xüsusilə də ordunun siyasi qərarlara müdaxiləsini 

                                                            

85

  Partnership For Peace Framework Document, 10 January 1994, available at http: 

//www.nato.int/docu/basictxt/b940110b.htm; Council of Europe’s Report, 12 June 2002, 

AS/POL (2002) 07REV.2, point 34 ( Serbiya and Montenegro-nun üzvlük müracıəti ilə 

əlaqədar). 

 

105

istisna edən siyasi islahatlar tələb edirdi

86

. 2005 -ci ilin İyununda spesifik olaraq 

polis, təhlükəsizlik xidmətləri və  sərhəd gözətçiləri üzərində demokratik nəzarətə 

çağıran və ”Üzv ölkələrin təhlükəsizlik sektorunda demokratik nəzarət” adlanan 

tövsiyə Avropa Şurası Parlament Assambleyası qarşısına qoyuldu

87

. 

ATƏT 1994- cü ildə Təhlükəsizliyin Hərbi-Siyasi Aspektləri üzrə Davranış Kodek-

sini qəbul etməklə bu günə qədər hamıdan uzağa getmişdir. Davranış Kodeksinə “hər-

bi, yarı-hərbi  və daxili təhlükəsizlik qüvvələri və  həmçinin, gizli xidmətlər və polis 

üzərində demokratik siyasi hakimiyyət” haqqında ən yenilikçi maddələr daxildir

88

. Bu 

“hüquqi məcburi” alət  təhlükəsizlik sektoru üzərində demokrtaik idarəçiliyin məzmu-

nu haqqında yeganə sənəddir. Onun VII və VIII bölmələri,müdafiə fəaliyyəti üzərində 

demokratik nəzarətin əsas hissələrini müəyyən edir və onlar aşağıdakılardır: 

 

•  Bütün hallarda demokratik konstitusyon mülki hakimiyyətin hərbi haki-

miyyət üzərində aliliyi; 

•  Silahlı qüvvələrin beynəlxalq humanitar qanunun norma və göstərişlərinə 

tabeçiliyi; 

•  Silahlı qüvvələrin şəxsi heyəti tərəfindən,insan hüquqlarına və köklü azad-

lıqlara hörmət; və  

•  Qanunçuluğa riayət edilməsi ehtiyacı ilə daxildə güc işlədilməsinin ölçülü-

yü və insan hüquqlarının dinc və qanuni surətdə ifadə olunmasının məhdudlaşdırıl-

masına yönələn güc işlədilməsinin qadağan edilməsi və ya insanların fərdi və kol-

lektiv kimliklərindən məhrum edilməsinin qadağan edilməsi

89

.   

 

Müdafiə fəaliyyətləri üzərində vahid demokratik hakimiyyət modelinin və ya bu 

modelin aydın tərifinin olmamasına baxmayaraq, ən yaxşı “təcrübələr toplusunu” 

və ümumi prinsipləri nümunə gətirmək olar. 2000 -ci ildə Böyük Britaniya Beynəl-

xalq İnkişaf Agentliyinn dərc etdiyi hesabatın əsasında, BMT İnsan İnkişafı Hesa-

batı 2002 müdafiə fəaliyyətlərinin demokratik idarəçiliyinin həlledici prinsiplərini 

aşağıdakı kimi cəmləşdirmişdir: 

                                                            

86

 Bax: həmçinin, ‘EU Backs Turkish Curbs on Power of Military’, Financial Times, 30 July 2003.  

87

Bu təklif Silahlı Qüvvələr üzərində Demokratik Nəzarət üzrə Cenevrə Mərkəzinin işlərinə 

isnad edir. Bax Avropa Şurası Parlament Assambleyası,  Tövsiyə Layihəsi(AS/Pol(2005)15 

of 22 April 2005). 

88

 Quoted from Y.-V. Ghébali, The OSCE Code of Conduct on Politico-Military Aspects of 

Security (3 December 1994): A Paragraph-by-Paragraph Commentary on Sections VII and 

VIII (Democratic Control and Use of Armed Forces), DCAF Document No. 3, Geneva 

Centre for the Democratic Control of Armed Forces, Geneva, March 2003, p. 17. 

89

 Bax: Ghébali, The OSCE Code of Conduct. 

 

 

106

•  Həlledici təhlükəsizlik məsələlərində son qərar seçilmiş hakimiyyət nüma-

yəndələrinin əlində olmalıdır; 

•  Təhlükəsizlik təşkilatları beynəlxalq hüquq və Konstitusiya əsasında hərə-

kət etməli və insan hüquqlarına hörmət etməlidir; 

•  Təhlükəsizlik planlaşdırması və resursları ilə bağlı informasiyalar həm hö-

kümət daxilində, həm də ictimaiyyətə geniş şəkildə əlçatan olmalıdır. Təhlükəsiz-

lik,çoxtərəfli,intizamlı yanaşma hesabına idarə olunmalıdır. Bu o deməkdir ki, təh-

lükəsizlik qüvvələri hökümətin digər hissələri kimi, ictimai sektor idarəetməsinin 

eyni prinsiplərinə,milli təhlükəsizliyə aid məsələlərin gizliliyini tənzimləyərək tabe 

olmalıdır; 

•   Mülki-hərbi münasibətlər mülki hakimiyyət ilə  hərbi qüvvələr arasında 

düzgün ifadə olunmuş hakimiyyət ierarxiyası üzərində, mülki hakimiyyət və müda-

fiə qüvvələri arasında qarşılıqlı hüquqlar və öhdəliklər üzərində və vətəndaş cəmiy-

yəti təşkilatları ilə şəffaflıq və insan hüquqlarına hörmət əsasında qurulmalıdır: 

•  Mülki hakimiyyətlər təhlükəsizlik qüvvələrinin  əməliyyatları  və maliyyə-

ləşdirilməsi üzərində siyasi nəzarət aparmaq iqtidarında olmalıdır; 

•  Təhlükəsizlik qüvvələrini müşahidə etmək üçün və  təhlükəsizlik siyasəti 

üzrə siyasi müzakirələrə konstruktiv töhvə vermək üçün vətəndaş cəmiyyətinin va-

sitələri və imkanları olmalıdır; 

•  Təhlükəsizlik qüvvələrinin şəxsi heyəti öz işlərini peşəkar səviyyədə gör-

mələri üçün təlim keçməli və qadınlar və azlıqlar da daxil olmaqla cəmiyyətin rən-

garəngliyini əks etdirməlidir; 

•  Siyasətçilər regional və yerli sülhü təlqin etməyə önəm verməlidirlər

90

. 

 

Mürəkkəb olsa da,demokratik nəzarətin bu həlledici prinsiplərinə nail olmaq 

mümkündür və bu baş verərsə,o zaman,həm ölkə  və  həm də beynəlxalq sabitliyə 

qarşılıqlı inam yaradıcı tədbirlər kimi töhvə verər.Lakin,müdafiə fəaliyyətləri üçün, 

o cümlədən, güc işlətmək qərarları daha çox beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən veril-

diyindən,hər bir üzv ölkənin hökümətini nəzarətdə saxlamaq, o ölkənin parlamen-

tindən asılı olacaqdır. Silahlı qüvvələrin, BMT,NATO və AB-nin və xüsusi yara-

dılmış koalisiyaların rəhbərliyi altında baş verən sülhu dəstəkləyən əməliyyatlarda 

demokratik cavabdehliyini təmin etmək üçün parlamentin rolu

91

 xüsusilə vacibdir. 

                                                            

90

 UNDP, Human Development Report 2002, p. 90. See also UK Department for 

International Development, Security Sector Reform and the Management of Military 

Expenditure, 2004, p. 46. 

91

 Sülhü dəstəkləyən  əməliyyatlar termini bütün sülhü saxlayan və yaradan əməliyyatlar 

üçün ümumi termin kimi işlədilir.Bax: H. Born, and H. Hänggi, ‘Governing the Use of 

Force under International Auspices: Deficits in Parliamentary Accountability’, in SIPRI 

Yearbook, Armaments, Disarmament and International Security, Oxford University Press, 2005. 

 

107

Parlamentin səlahiyyətləri, müdafiə fəaliyyətləri ilə bağlı istənilən hökümət qərar-

ları üçün, istər tam ölkədaxilı rəhbərlik, istərsə də beynəlxalq rəhbərlik altında ol-

sun, mərkəzi cavabdehlik nöqtəsi kimi qalmalıdır. 

 

Müdafiə Siyasətində Parlamentin Rolu  

 

Vinston Çörçilin adlandırdığı kimi parlament bir demokratiya sexinə  bənzəyir 

və həmin sexin içərisində dövlət hakimiyyətinin sərhədləri, onun zəruri səlahiyyət-

ləri və fəaliyyəti üzərində nəzarət, o cümlədən, müdafiə fəaliyyətləri üzərində nəza-

rət, müəyyən edilir. Parlamentlərin görüntüverici orqandan başlayıb mühüm idarəe-

dici tərəfdaşa qədər uzana bilməsinə baxmayaraq, onların yerinə yetirdiyi üç əsas 

funksiyadan ibarət ümumi xarakteristikaları vardır: xalqı  təmsil etmələri,qanunlar 

yazmalı ( və ya dəyişməli) və nəzarət funksiyaları. Parlamentlər yeni qanun layihə-

ləri irəli sürərək xaqın arzularını ifadə edirlər və həmin siyasətlərin hökümət tərə-

findən uyğun yerinə yetirilməsiniə  nəzarət edirlər. Qısaca: parlament hökümət və 

xalq arasında vasitəçidir

92

. 

Biz, müasir hökümətlərin öz səlahiyyətlərini birbaşa və dolayısı ilə xalqdan aldıqla-

rına  görə demokratik olduğunu qəbul etməmizə baxmayaraq, dövlətlər qanunverici-ic-

ra münasibətlərini  qurmaqda fərqlənirlər. Bundan başqa, parlament nəzarəti üçün 

ümumi standard və ya ən yaxşı təcrübələr yoxdur,bir demokratik ölkədə qəbul olunmuş 

praktikaların,hüquqi prosedurların və parlament strukturlarının mövcud olmasının di-

gər ölkədə də olması ağlasığmazdır. Mülki-hərbi münasibətlər üçün vahid normalar ol-

mamasına baxmayaraq,ortada ümumi bir razılıq var ki, demokratik ölkələr demokratik 

mülki-hərbi münasibətlərə riayət edirlər. Təhlükəsizlik sektoru üzərində parlament nə-

zarəti demokratiya üçün vacib (sine qua non) şərtdir . 

Parlament nəzarəti  əsasən üç amildən asılıdır(1) höküməti cavabdeh saxlamaq 

üçün parlamentin qanuni səlahiyyəti;(2) nəzarəti həyata keçirmək imkanı və (3) hö-

küməti cavabdeh saxlamaq üçün parlamentarlarıin ciddi mövqeyinin olması.  Bir-

likdə, bu üç amil  təsirli parlament nəzarəti üçün (Səlahiyyət, İmkan, Mövqe) Üçlü 

A-Kriteriya formalaşdırır. 

Birinci amil, nəzarəti icra etmək üçün qanuni səlahiyyət və ya hakimiyyət ölkə-

nin Konstitusiyası və hüquqi çərçivəsi əsasında verilir. Parlamentin maksimum ha-

kimiyyəti höküməti istefaya göndərmək( inamsızlıq mexanizmi), büdcələrin qəbul 

edilməsinə imkan verməmək və ya durdurmaq və ya yeni qanunların qəbul edilmə-

                                                            

92

 Müxtəlif ölkələrdə Hökümətin adı fərqlı məna daşıyır. Bu yazıda, hökümət dedikdə ən 

yüksək siyasi səviyyə  nəzərdə tutulur, prezident, baş nazir və nazirlər,həmçinin,həmin 

nazirlərin tabeliyində olan idarələr. 

 

108

sini uzatmaqdır

93

. Ümumiyyətlə, inamsızlıq göstərilməsi sadəcə parlamentli siyasi 

sistemlər üçün səciyyəvidir, prezidentli sistemlərdə, prezident çox hallarda parla-

ment tərəfindən yox, xalq tərəfindən birbaşa olaraq seçilir. Bu hakimiyyətdən ( bu 

hakimiyyətdən istifadə etmək etibarlılığı) hökümətlə üz-üzə digər hakimiyyətlər 

budaqlanır. Daha da spesifik desək, müdafiə sektoru ilə  əlaqədar aşağıdakı parla-

ment müdafiə nəzarət səlahiyyətləri ayırd edə bilərik: 

 

1. 

Ümumi səlahiyyətlər: bu səlahiyyətlər prinsipcə hökümətin bütün sahələri

 

nə aiddir. Bir çox ölkələrdə bu səlahiyyətlərə  aşağıdakılar daxildir: qanun

 lar 

irəli sürmək və ya onlara düzəliş vermək hüququ, məsələlər qaldırmaq, 

 icra 

orqanlarının üzvlərini və ya onların işçilərini ifadə verməyə çağırmaq, 

 

vətəndaş  cəmiyyətləri üzvlərini ifadə verməyə çağırmaq, gizli məlumatlara

 

çıxış, parlament sorğuları aparmaq hüququ və dinləmələr keçirmək hüqu

 qu. 

2. 

Büdcə  nəzarəti:hüququ-proqramlar, layihələr və ayrı-ayrı maddələr səviy

 

yəsində müdafiə büdcəsi fondları ayırmaq və düzəliş etmək; istənilən əlavə 

 müdafiə büdcəsi təklifləri qəbul etmək və  qəbul etməmək hüququ( büdcə 

 ili 

ərzində) və uyğun müdafiə budcəsi sənədlərinə çıxış əldə etmək. 

3. 

Sülhü dəstəkləyən əməliyyatlar: xaricə hərbi qüvvələr göndərməyi,onların 

 mandatını, büdcələrini, cəlb olunan şəxsi heyətin risklərini,  əməliyyatlara 

 girmək qaydalarını,komandanlıq/nəzarət, missiyanın vaxtını  qəbul et

 

mək/etməmək və xaricdəki missiyalarda olan hərbi qüvvələrə səfər etmək 

 hüququnu 

qəbul etmək/etməmək.  

4. 

Müdafiə alqı-satqısı: hökümətin müqavilələrlə bağlı qərarına, lazımlı yeni 

 avadanlığın dəqiqləşdirilməsinə, istehsalçıların seçilməsinə və kompensasi

 ya 

və ofsetlər üçün təkliflərin qiymətləndirilməsinə parlamentin cəlb olun

 ması. 

5. 

Təhlükəsizlik siyasəti və planlaşdırma sənədləri:  Təhlükəsizlik Siyasəti 

 Konsepsiyasına, müdafiə konsepsiyasına,böhranı idarəetmə konsepsiyası

 

na, güc strukturu/planlaşdırmasına və  hərbi strategiyaya düzəliş etmək və 

 ya 

qəbul etmək/etməmək. 

6. 

Hərbi  şəxsi heyət: müdafiə xarakterli insan resursları idarəetmə planını, 

 MN-i 

və  ordu tərəfindən istifadə olunan maksimum sayda şəxsi heyəti, 

 parlament 

tərəfindən qəbul etmək/etməmək səlahiyyəti, yüksək rütbəli hər

 bi 

komandanları  təsdiq etmək və yüksək rütbəli təyinatlar üçün Müdafiə 

 Naziri 

ilə məsləhətləşmələr hüququ. 

 

                                                            

93

 M. Laver, and K. Shepsle, Government Accountability in Parliamentary Democracy, in 

A. Przeworski, S. Stokes, and B. Manin, 1999, op. cit. p. 281. 

 

109

Birlikdə, bu nəzarət alətləri istənilən ordunun ən mühüm aspektlərini, yəni  

planlaşdırma,əməliyyatlar, pul, insanlar, avadanlıq və siyasətləri əhatə edir. 

Əvvəllər deyildiyi kimi, bu səlahiyyətlərdən  əlavə, parlament nəzarəti, 

onun,icra orqanlarını hesabata çəkməyə nə qədər hazır olmasından və imkanın-

dan da asılıdır. “Hazır “ dedikdə, bir partiya/koalisiya siyasətinə baxmayaraq, 

parlamentlərin höküməti cavabdeh tutmağa vəzifəsi nəzərdə tutulur. Parlamen-

tin  “imkanı” dedikdə parlamentin əməkdaşları,büdcə, kitabxana və infrastruk-

turu və parlament resursları nəzərdə tutulur. 

 

Parlament Nəzarət Səlahiyyətləri  

 

Əvvəlki bölmədə işıqlandırıldığı kimi,problem, parlamentlərin nəzarət səla-

hiyyətlərinin miqyasıdır. Bu fəsilin məqsədi üçün, Avro-Atlantik məkanda yer-

ləşən on altı demokratik ölkə seçilmiş  və bu ölkələrdə parlament nəzarəti or-

qanlarının fərqli nəzarət dairəsi, səlahiyyətləri və imkanları göstərilmişdir. Se-

çilmiş ölkələr həm prezident, həm də parlamentli demokratik sistemlərdir və 

həm Qərbi, həm də  Şərqi Avropanı,həmçinin, Kanada  və Amerika Birləşmiş 

Ştatlarını əhatə edir( Bax Cədvəl 2 aşağıda). 

Bu məlumat bazası NATO üzvləri və tərəfdaş ölkələrdə parlament nəzarə-

tinə  həsr edilən geniş  tədqiqat materialından götürülmüşdür. Tədqiqat məlu-

mat bazası,2002- ci ildə

94

 Silahlı Qüvvələr üzərində Demokratik Nəzarət üzrə 

Cenevrə  Mərkəzinin Cenevrədə  və NATO Parlament Assambleyasının Brüs-

seldə

95

 apardığı birgə  işin nəticəsidir. Məlumatlar ya parlament üzvləri,ya da 

parlamentin müdafiə komitələrinin  əməkdaşları  tərəfindən verilmişdir. Məlu-

matlar, parlament üzvlərinin özlərinin nəzarət səlahiyyətlərini necə qavradıq-

larını göstərir. 

 

 

 

 

 

 

 

                                                            

94

 Rumıniyanı nəzərdə tutan məlumat bazası 2005 ci ilin İyununda toplanmışdır. Rumıniya 

parlamenti Müdafiə,İctimai Asayiş  və Milli Təhlükəsizlik Komitəsinin Müşaviri Xanim 

Teodora Fuior-a xüsusi təşəkkürlər.  

95

  Niderland Senatı üzvü və NATO PA Vitse-prezidenti Dr. Wim F. van Eekelen -ə, NATO PA 

əməkdaşlarının,həmçinin,ABŞ Konqresi, Fransa, İsveçrə  və  İsveç parlamentlərinin parlament 

komitələrinin əməkdaşlarının gözəl dəstəyinə görə xüsusi təşəkkürlər. 

 

110

Cədvəl 2:  Siyasi Sistemlərin və Parlament Müdafiə Komitələrinin Seçilmiş 

 

           Ölkələrdə Xüsusiyyətləri 

 

 

Siyasi Sistem 

Ali Baş Komandan 

Hərbi Xidmət 

Məcburiliyi? 

Kanada  

Parlamentli Parlament 

O 

Çex Respublikası 

Parlamentli Prezident 

O 

Danimarka 

Parlamentli  

Monarxiya 

Parlament X 

Fransa 

Prezidentli Prezident 

O 

Almaniya 

Prezidentli Prezident 

X 

Macarıstan 

Parlamentli Prezident 

O 

Makedoniya 

Parlamentli Prezident 

X 

Niderlandiya 

Parlamentli Parlament 

O 

Polşa 

Prezidentli Prezident 

X 

Rumıniya 

Prezidentli Prezident 

X 

İspaniya 

Parlamentli  

Monarxiya 

Monarx O 

İsveç 

Parlamentli  

Monarxiya 

Parlament X 

İsveçrə 

Plebisit 

Parlamentli 

Ancaq müharibə zama-

nı, parlament seçır 

X 

Türkiyə 

Parlamentli Parlament 

X 

Birləşmiş Krallıq 

Vestminster 

 Parlamentli 

Parlament O