1. Xalqaro sport va Olimpiya harakatining vujudga kelish sabablari. Birinchi xalqaro atletik kongress

Olimpiadalarga oid arxeologik qazishlar. Yoshlarni jismoniy tarbiyalashning modeli (namuna) sifatida qadimgi olimpiya o’yinlaridan foydalanish g’oyalari ommalashib bordi. Bunda qadimgi olimpiya qishlog’ini arxeologik qazishlar natijasi muhim ahamiyatga ega bo’ldi. XVIII asrda arxeolog olimlarning diqqat-e’tiborini qum va loyqalar bosib yotgan qadimgi Olimpiada o’yinlarining o’rni o’ziga jalb etgan edi. Eng avvalo, qadimgi Olimpiya joyini Bernard de Monfakon (Fransiya), keyin nemis olimi Ioaxim Vinkelman, ingliz arxeologi Richard Gandmer va boshqalar aniqladi. XIX asr boshida birinchi qazish ishlari o’tkazildi. Nemis arxeologi Ernest Kurside (1814-1896) boshchiligida o’tkazilgan qazish ishlari ancha muvaffaqiyatli o’tdi. Olti marotaba tashkil etilgan ekspedisiya (1875-1881) natijasida Olimpiyada ko’p sonli arxitektura inshoatlari va haykallarning qoldiqlari topildi. 1887 yilda arxeologik qazish ishlarining natijalari matbuotda e’lon qilindi. Bu esa qadimgi olimpiya o’yinlariga bo’lgan qiziqish va havasni oshirib yubordi. Shu asosda jamoatchilik doirasida olimpiya harakatini tiklash g’oyalari to’g’ildi.
Sportning rivojlanishi va XSUni tuzish. Xalqaro sport va Olimpiya harakatining vujudga kelish sabablaridan eng muhim-sportni rivojlantirish va xalqaro sport uyushmalarini (XSU) tuzish harakati bo’ldi. Hozirgi davr sporti XVIII-XIX asrlardagi yirik ijtimoiy o’zlgarishlar, ishlab chiqarish jarayonidagi inqiloblar, harbiy ishlar, fan, madaniyat va san’atdagi taraqqiyot mahsuldir.
XIX asrning ikkinchi yarmida juda ko’p hozirgi zamon sport turlari va o’yinlari vujudga keldi. Turli mamlakatlarda sport klublari tashkil etildi, musobaqalar o’tkaziladigan bo’ldi, sport inshoatlari (tomosha joylari) qurildi. Angliyadagi Temza daryolarida va Rossiyaning Niva daryosida eshkak eshish hamda yelkan sportini rivojlantirish uchun boy tajribalar to’plangan edi. XIX asrning boshidan buyon maxsus sport turlari bo’yicha musobaqalar o’tkazib borilgan. 1829 yil Angliyada Kembridj va Oksford universitetlari o’rtasida eshkak eshish bo’yicha musobaqa uyushtirildi. 1838 yildan boshlab esa Xenleyn parus va eshkak eshish regatasi o’tkazila boshladi.
Rossiyada 1847 yilda Peterburgda yelkan sporti bo’yicha birinchi rasmiy musobaqa o’tkaziladi. AQShda 1852 yilda (Vinnipeg ko’li) eshkak eshish bo’yicha musobaqa tashkil etishdi. Vengriya, Yunoniston, Amerika, Avsraliya va boshqa bir qator mamlakatlarda suzish bo’yicha musobaqalar tashkil etila boshlanadi.
1845 yilda Itonda (Angliya), birinchi yengil atletika musobaqalari o’tkaziladi. 1860 yilda Angliyada 15 ta klub mavjud bo’lib, ular o’rtasida, ayniqsa, universitetlar orasida musobaqalar o’tkazish an’anaga aylandi. 1876 yilda Vengriyada va bir yildan keyin Nyu-Yorkda birinchi yengil atletika musobaqalari uyushtiriladi. Bu sport turi Germaniya, Fransiya va Yunonistonda ham rivoj topdi. Boshqa mamlakatlarda esa u o’z rivojini bir muncha qiyinroq boshlaydi.
Rossiya, Finlyandiya, Shvesiya va Norvegiya xalqlari orasida chang’i va konkida uchish sporti keng tarqalgan edi. 1769 yilda Oslo shahri yaqinida jahonda birinchi marotaba chang’ida yugurish musobaqasi o’tkazilgan edi. XIX asrning 60-yillarida bu sport turlari bo’yicha muntazam ravishda musobaqalar o’tkaziladi. Chang’ida sakrash uchun birinchi tramplinlar vujudga keldi.
Bu davrlarda ko’pgina sport o’yinlari ham rivojlanadi. Futbol texnikasi va taktikasi ancha takomillashtiriladi. Bunda puflab to’ldiriladigan rezinali kameraning yaratilishi (50-yillar) muhim ahamiyatga ega bo’ladi.
1863 yilda Angliyada futbol ligasi tashkil etiladi. Bu hozirgi davr futbolining yaratilish asosini tashkil etgan edi.
Kegli o’yini, Laun-tennis va kriket ham rivoj topadi hamda ular uchun maxsus o’yin maydonlari quriladi. 1883 yil Regbi shahrida (Angliya) charm to’p o’yini boshlanadi. Bunda bir o’yinchi to’pni qo’l bilan ushlab oladi va darvoza tomon yugurib borib, uni otadi. Futboldagi qoidani buzgan bu o’yinchining harakati asosida yangi o’yin turi paydo bo’ladi. Bu o’yin shu shahar nomi (Regbi) bilan atala boshlanadi. Keyinchalik bu o’yin boshqa mamlakatlarda ham tez rivojlanadi. AQShda bu o’yin amerika futboliga aylanadi.
Bu davrlarda rivoj topgan sport turlaridan yana biri boks edi. Angliyada bu sport turi keng tarqalib, XIX asrda professional turga aylanib ketadi.
Fransiya, Italiya, Germaniya, Vengriya, Rossiya, Angliya, Shvesiya kabi mamlakatlarda shpaga va rapirada qilichbozlik xalq tarixiga chuqur singib ketgan tur hisoblanar edi. Taniqli kishilar orasida ot sporti, miltiq, to’pponcha va kamondan o’q otish ham rivojlangan edi. Otchoparlar, otish tirlari qurila boshlanadi va poyga, o’q otish musobaqalari uyushtiriladi. XIX asrning 60-yillarida ba’zi bir mamlakatlarda velosport bilan shug’ullanishi vujudga keldi. Possiya, Germaniya Yunoniston, Vengriya kabi asosan kurash mashur edi.
XIX asr oxirlariga kelib jismoniy mashqlar, sport, gimnastika, o’yinlar va sayohatlarni (turizm) bir-biridan ajratish va turlariga bo’lish tizimiga asos solindi.
XIX asrning birinchi va ikkinchi yarmida ayrim mamlakatlarda Olimpiya o’yinlarini amaliy jihatdan tiklashga harakat qilindi. 1834-1836 yillarda Shvesiyaning Ramiyoz shahrida ikki marotaba Skandinaviya Olimpiya o’yinlari o’tkazilgan. Uning dasturidan qisqa va o’rta masofalarga yugurish, balandlikka va langar cho’p bilan (shest) sakrash, kurash kabi turlar joy olgan. Bu o’yinning tashabbuskori Lind universitetining professori Gustav Iogann Shartau bo’lgan. Uning taklifi bilan qadimgi olimpiadalar haqida ma’ruzalar o’qilgan.
Yunonlarning olimpiya o’yinlariga qiziqishi, albatta, ma’lumdir. XIX asrda Yunoniston tomonidan qadimgi olimpiya o’yinlarini qayta tiklash haqidagi takliflar ko’p takrorlangan. Mamlakat mustaqilligi tarafdori bo’lgan Evangelis Sappas har to’rt yilda o’yinlarni o’tkazish va unda sport, sanoat va qishloq xo’jalik mahsulotlari ko’rgazmalarini tashkil etishni taklif qilgan edi. U olimpiya o’yinlari jarayonida ko’rgazmalar asosida savdo, iqtisod va madaniy aloqalarning o’zaro kuchayishini ko’ra bilgan. U o’z mablag’lari hisobiga ko’rgazma zallari va savdo shaxobchalarini quradi. Uning tashabbusi bilan 1859 yilda Afinada Panorek o’yinlari o’tkazilib, unda faqat yunonlargina ishtirok etgan. Moddiy ta’minotning talabga javob bermagani sababiga ko’ra bu o’yinlar ahyon-ahyonda (1870, 1875, 1888 yil) o’tkazilgan. Bu o’yinlar musobaqa sifatida yuqori saviyada bo’lmasa-da, olimpiya harakatining qayta tiklanishiga muhim hissa qo’shgan edi.
Mamlakatlardagi sport klublari asta-sekin milliy uyushmalar va ligalarga birlasha boshladi. 1868 yilda Germaniyada barcha gimnastika uyushmalari Nemis gimnastika uyushmasiga birlashdi. 1888 yil AQShda havaskor atletik uyushma, 1903 yil Shvesiyada – umumshved sport uyushmasi tashkil etildi. Umummilliy sport tashkilotlari boshqa mamlakatlarda ham yuzaga kela boshladi. Bu uyushmalarning boshida asosan yirik kapital egalari turar edi. Ular ko’pincha mesenat (homiy) sifatida klublar, ligalar, uyushmalarning faoliyatini taqdirlash bo’yicha ishtirok etishgan.
XIX asr oxirida mamlakatlardagi sport tashkilotlarining o’zaro tajriba almashish faoliyatlari yuzaga kelib, keyinchalik ular Xalqaro sport uyushmalariga asos solganlar.
1881 yilda jahonda birinchi marotaba Yevropa gimnastika uyushmasi tashkil etilgan. Shu yilning o’zida esa Xalqaro gimnastika federasiyasi (DIJ) tashkil topgan. 1882 yilda Konkida uchish Xalqaro uyushmasi (ISU) va Xalqaro eshkak eshish federasiyasi (FISA), 1900 yilda Xalqaro velosport uyushmasi (USI), 1904 yilda Xalqaro futbol federasiya-assosiasiyasi (FIFA), 1908 yilda Xalqaro havaskorlik suzish federasiyasi (FINA), va Xalqaro muz ustida xokkey ligasi, 1912 yilda Xalqaro yengil atletika havaskorlik federasiyasi (IAAF), 1913 yilda Xalqaro nayzabozlik federasiyasi (FIB) tashkil etilgan.
1885 yilda Xalqaro Xristian yoshlar uyushmasi (UMSA) sport departamenti bilan birgalikda tashkil etildi. 1902 yilda esa «Makkabi» uyushmasi, ya’ni yahudiylar tashkiloti tuzildi.