10-ma’ruza. Texnologik jarayonlarni nazorat qilish va avtomatlashtirish haqida tushuncha. Reja

Ijrochi elementlar 

Texnologik ob’ektdagi rostlovchi va boshqaruvchi organlar: tutqichlar, qopqoqlar, 
jo’mraklar, aylanuvchi yopqichlar, to’siqlar va boshqalarni berilgan boshqarish qonuniga 
muvofiq yurgizish uchun xizmat qiladigan mashina va mexanizmlar ijrochi elementlar 
deb ataladi. Ijrochi elementlar boshqaruvchi signallarni mexanik xarakatga aylanish yoki 
surilishga aylantiradi. Manba energiyasining turiga ko’ra ular elektrik, pnevmatik va 
gidravlik ijrochi elementlarga bo’linadi. 

Ijrochi elementlarga asosan quyidagi talab qo’yiladi: yuqori ishonchlilik, 
boshqaruvchi signalning yuqori aniqlikda ishlashi, ishga tushish tezligini yuqoriligi, FIK 
yuqori bo’lishi, narxining arzonligi, geometrik o’lchamlari va massasining kichikligi va 
boshqalar. 

Elektr ijrochi elementlar. Elektr ijrochi elementlar tok, kuchlanishning miqdoriy 
o’zgarishini va elektr signali fazaning o’zgarishini buzilishi, surilishi va aylanishi kabi 
mexanik harakatlarga aylantiradi. Ijrochi elektr yuritmalar sifatida kichik quvvatli 
o’zgaruvchan yoki o’zgarmas tok dvigatellaridan foydalaniladi. 
Rostlovchi elementlar 
Texnik jarayonlarda insonning ishtirok etishiga ko’ra avtomatlashtirishni 
quyidagilarga ajratish mumkin: 

 
Avtomatik nazorat, avtomatik rostlash va avtomatik boshqarish. 

Avtomatik boshqarish texnologik jarayon haqida operativ ma’lumotlarni avtomatik 
ravishda qabul qilish va uni qayta ishlash uchun kerakli bo’lgan sharoitlarni ta’minlaydi. 

Avtomatik rostlash texnologik jarayonlarning tezligi parmetralarini avtomatik 
rostlovchi asboblar yordamida talab qilingan sathda saqlanishini nazarda tutadi. Bu holda 
inson ARS to’g’ri ishlashini nazorat qiladi. 

Avtomatik boshqarish texnologik operasiyalarni belgilangan mutassilligini 
avtomatik ravishda bajarilishini va boshqarish ob’ektiga nisbatan bo’ladigan ta’sirlarni 
muayyan mutassiligini ishlab chiqishdan iborat. 

Avtomatlashtirish texnologik jarayonlarni odam ishtirokisiz boshqaradigan texnik 
vositalarni joriy etish demakdir. Avtomatlashtirish ishlab chiqarish jarayonida odam 
ishtirok etmagan sanoatning yangi bosqichi bo’lib, bunda texnologik va ishlab chiqarish 
jarayonlarini boshqarish funksiyasini avtomatik qurilmalar bajaradi. Avtomatlashtirishni 
joriy etish ishlab chiqarishning asosiy texnik iqtisodiy ko’rsatkichlarini yaxshilanishiga, 
ya’ni ishlab chiqarilayotgan mahsulot miqdori va sifatini oshishi va tan narxining 
kamayishiga olib keladi. 
Boshqarishning avtomatlashtirilgan sistemasi deb, ma’lumotlarga ishlov berishni 
EHMlar yordamida avtomatlashtirish hamda boshqarish masalalarining yechimining 
iqtisodiy matematik usullar asosida topish va bunda insonning ishtirok etishini ko’zda 
tutadigan ko’p pog’onali murakkab sistemalar kompleksiga aytiladi. BASlarda yuqoridagi 
vazifalarni EHM bajaradi. Ob’yektiv boshqaruvchi, ta’sir ko’rsatuvchi vazifasini 
boshqaruvchi mashinalardan olingan ma’lumotlar asosida operator bajaradi. 
Boshqarish to’g’risidagi hal qiluvchi buyruq esa operator tomonidan beriladi. Buning 
uchun ma’lumotlarni tasvirlovchi qurilma yoki boshqaruvchi EHM dan olingan signalni 
hisobga olgan holda boshqarish haqida qaror qabul qiladi va sistemaning boshqarish 
organiga ta’sir ko’rsatadi. Boshqarish organi o’z navbatida lokal avtomatik sistemaning
ijro etuvchi elementi va rostlash organiga ta’sir qilib, operatsiyalarni amalga oshiradi. 

---

BAS quyidagi sinflarga bo’linadi: 
1. Boshqarish darajasi bo’yicha. 
A) umumdavlat BAS
B) Soha bo’yicha BAS vazirlik doirasi bo’lib, vazirlikka tegishli tashkilotlar alohida 
yoki UBAS tarkibida boshqarish. 
V) hududiy BAS umumiy hududiy tumanlarni alohida yoki SBAS yoхud UBAS 
tarkibiga kirgan holda boshqarish. 
G) Ishlab chiqarish birlashma BAS ishlab chiqarish boshqarmalarini alohida yoki 
SBAS yoхud UBAS tarkibida bo’lgani holda boshqarish. 
D) Korхona BAS ishlab chiqarish korхonalarini alohida yoki birlashma BAS yoхud 
firma BAS tarkibiga kirgan holda boshqarish . 
2. Boshqarish ob’yektining хarakteri bo’yicha: 
A) Teхnologik jarayonlarni boshqarishning avtomatlashtirilgan sistemasi teхnologik 
jarayonlarni boshqarish uchun qo’llaniladi. 
B) Tashkiliy boshqarishning avtomatlashgan sistemasi iqtisodiy va sotsial 
sistemalarda хizmatchilardan iborat jamoani boshqarish uchun qo’llaniladi. 
V) Boshqarishning yig’ma sistemasi TBAS va TPBAS ni yagona bir sistemasiga 
birlashtiradi. 
3. Funktsional qo’llanilishi bo’yicha: reja hisoblari, moddiy teхnika ta’minoti, davlat 
statistikasi, ilmiy teхnika progressi va boshqa sinflarga bo’linadi. 
4. Ishlab chiqarish хarakteri bo’yicha: ishlab chiqarish bo’yicha jarayonlar uzluksiz , 
diskret turlarga bo’linadi. Ishlab chiqarishning har bir turi uchun alohida korхona 
boshqarishining avtomatlashtirilgan sistemasi qo’llaniladi. 
Rostlanuvchi parametrning o’zgarmas bo’lishi yoki berilgan qonunga muvofiq
o’zgarishini ta’minlaydigan teхnik qurilma ARS deb ataladi. ARS ning tipik funktsiolan 
sхemasi 2 rasmda keltirilgan. ARS asosan ikki hil qurilmadan: regulyator (boshqaruvchi) 
va ob’yekt (boshqariluvchi) dan iborat bo’lib, mehnat predmetiga ishlov beriladi, 
regulyator esa mehnat predmetiga ishlov berish jarayonida ob’yektning biror teхnologik 
parametrini rostlab turli funktsiyani bajaradi. 
ARS ning muvazanat holatini buzadigan ikkinchi faktor sifatida elementlarning
хarakteristikalari va vaqt o’tishi va eskirishi bilan o’zgarib qolishi va eng asosiy tashqi 
faktorlar sifatida teхnologik jarayon davomida ob’yekt nagruzkasini o’zgarib turishini 
ko’rsatib turish mumkin.
Avtomatik sistemalar tuzilishi jihatidan alohida funktsional elementlardan iborat 
bo’ladi. 
Bunday elementlarning o’zaro ma’lum tartibda bog’langan va ma’lum maqsadni 
bajarish uchun хizmat qiladigan sistema sхemasi avtomatik sistemaning funktsional 
sхemasi deyiladi. 
Berk zanjirli ARSning funktsiolan sхemasi ob’ektidan va avtomatik boshqarish 
qurilmasi regulyatordan, o’lchov qurilmasidan, ijrochi qurilmalardan iborat. Ma’lumki, 
rostlanuvchi parameter Хr(t) ning o’zgarishi tashqi ta’sirlar Хk(t) ga asosan ob’yekt 
nagruzskasining o’zgarishiga bog’liq bo’ladi. Masalan, quritish shkafidagi t0 unga 
kirayotgan material oqimi massasi va namligi o’zgarishiga bog’liq ravishda o’zgaradi. 
Bunda regulyator shkaf t0 sini rostlab tkrish uchun unga manbadan kelayotgan issiq havo 
oqimini shkaf t0 ga o’zgarishiga muvofiq quyidagi tushinish mumkin. Datchik D 

---

parametrning Хr(t) qiymatini o’lchaydi va taqqoslash elementi (TE) ga uzatish uchun 
qulay signal turi Х'(t) KХr(t) ga aylantiradi. 
Hozirgi kunda ARS ni tahlil qilish uchun fizik, analitik modellash va matematik 
modellash usullari qo’llaniladi. ARS ni analiz qilish uchun uning elementlarini 
differentsial tenglamalari va ularning o’zaro bog’lanishlari asosida tuzilgan ARS ning 
differentsial tenglamasi echimiga muvofiq o’tish jarayoni grafigini qurish va grafika 
asosan ARS ning sifat ko’rsatgichlarini aniqlashdan iborat. 
Sistemaning tuzilishi o’zgarmagan holda uning sifatini oshiradigan tadbirlar ko’rish 
imkoni qidiriladi.