11 – Tema. Racionallıq hám ilimiy izertlew sáykesligi. Reje

Абсракция, абстракластрыў





Абстракцияластрыў жәрдеминде басқа қубылыс контекисинен пикирли ажыратылған пикирлеўдиң улыўмаластрылған нәтийжелери қәлиплеседи, олар өз-ара байланыслықта бақлаўға мүмкиншилик береди. Абстрактлы пикирлеўлеўлер дөретиўшиликке жантасыўдың зәрүрли шәрти.



Абракцияны классификацияластрыў

2.

Конкретден абстрак сәўлеленген реаллығына өтиледи. Изертлеў объекти бөлимлерге ажыратылады.



Абстракттан конкретликке өтиў.

Математикалық абстракциялаў, илимий изертлеўди формалластрыў усылы.





Абстракттан конкретке барыў әмелге аысрылады. Бунда изертлеў объектиниң аықлығы тикленеди. Тикленеди.(Синтез) ойлаўда.

Билиў процессинде жанлы пикирден абстракт пикирлеў оннан практикаға өтиў улыўма технологияға итибар етиўи керек.

Absrakttsiyalastrıw, idealastrıw ha’m formalastrıw metodları, ilimiy

izertlew protsesinde real ob’ektlerdin’ en’ ayırıqsha qabırg’aları sheklengen ob’etler formasında abstrakttsiyalanadı. Bunda tiykarınan ideal gaz, tek qara temir, sıyaqlı qıyyalıy obrazlardı jaratıw qolaylı.
Logikalıq metodlar: salıtrıw,analiz, induktsiya ha’m deduktsiya. İlimiy izertlew protsessinde, obe’ktin’ quramalı bo’limlerin ajıratıw, ayırıqsha faktlarg’a su’yenip ulıwma pikir ju’rgiziw, belgili qag’ydalarg’a tiykarlanıp juwmaqlar jasaw na’zerde tutıladı. Deduktsiya latın so’zinen alıngan juwmaq shıg’arıw, dodalaw tiykarg’ı metodlardan biri bolıp esaplanadı. Da’slepki waqıtta formal logikada, mısalı Aristotel’din’ deduktiv biliminin’ ulıwmalalıqtan jekelikke qarap ha’reket etedi dep qaraydı. Sonday-aq «ha’mme metallar elektr o’tkeredi», (ulıwma), ha’m «mıs - metall» degen qag’ıydadan, mıs-elektr o’tkiziwshi degen juwmaq shıg’adı.
Ha’zirgi waqıtta ilimiy izertlewde deduktsiya sıpat yamasa tiykarlardan na’tiyje shıg’arıw tu’sindiriledi. Bul na’tiyje logika nızamlarına tiykarlanıp shıg’arılatug’ın isenimli boladı. Basqasha aytqanda dedktiv juwmak – pikirler shınjırı bolıp, bulardan ha’r biri tiykar yaki pikir boladı. Pikir loigika nızamlarına ko’re usı shınjırdag’ı basqa pikirlerden tikkeley kelip shıg’adıyu Ha’zirgi ilimiy izertlewlerde deduktiv metod tu’rli formalarda tiykarınan aksiomatikalıq metod alıp qaraladı. Sonday-ak gipoteza deduktiv metod formasında qollanıladı. Bar faktlerden deduktiv teoriyalar du’zgende baslang’ısh qag’ıydalardın’ (aksiomalar ha’m usı sıyaqlılılardın’) kompleksi tan’lap alınadı ha’m juwmaqlanadı. XX a’sirdin’ baslarına deyin deduktsiya ja’rdemi menen tek matematika ha’m logika du’zilgen bolsa, ha’zirgi waqıtta fizika, biologiya, lingvestika, sotsiologiya, psixologiya sıyaqlı pa’nlerdin’ teoriyaların deduktiv tiykarda du’ziwge urınıw ken’ tarqalg’an.
Demek, deduktsiya metodı izertlewdin’ logikalıq usılı bolıp, dara jag’daylar ulıwmadan keltirilip shıg’arıladı. Ol ilimiy izertlewdin’ boljawın da’llilewge mu’mkinshilik beredi ha’m onın’ dialektikanın’, ta’biyattanıw ha’m ja’miyettanıwdın’ ulıwma nızamlarına sa’ykesligin ko’rsetedi. Bul metod negizinde da’lilewsiz qabıl etetug’ın jag’daylarg’a tiykarlang’an aksiomatikalıq usıl islep shıg’ılg’an. Bul usıl fundamental ilimilerde ken’ qollanıladı.
Deduktsiyag’a qarama-qarsı induktsiya esaplanadı. Bull logikalıq juwmaqlaw jekelikten ulıwmalastrıwg’a qaray a’melge asadı. Bul eki usıl analiz ha’m sintez usılları sıyaqlı ilimiy izertlewde bir-biri menen baylanısadı. İnduktsiya metodı izertlewdin’ logikalıq usılı bolıp, dara faktlerge ha’m qubılıslarg’a tiykarlang’an halda ulıwma printsipler ha’m nızamlar qa’liplesedi. Onın’ ja’rdeminde dara faktlerge tiykarlang’an halda boljawlar formulirovkalanadı.
Demek ilimiy induktsiya metodları bular: uqsaslıq metodı, joldas o’zgerisler metodı, onda u’yrenilgen qubılıstın’ bir qansha baqlang’an jag’dayların salıstırıw olardın’ uqsas ta’replerin analizlew tiykarında payda boladı. Jan’a ideyalardın’ payda bolıwına «miyge hu’jim» metodı ta’sir etedi. Ol bir adamnın’ ku’shi jetpeytug’ın quramalı ma’selelerdi sheshiwge mu’mkinshilik beredi. Onın’ ushın ilimiy xızmetkerlerden (ideyalar generatorları) turatug’ın gruppa du’ziledi, olar ha’r qıylı ko’z qaraslardı alıw huqıqına iye, berilgen ideyalar kritikasız qabıllanadı. İlimpazladın’ ekinshi gruppası kritikler qoyılg’an ma’sleni sheshiw ushın en’ paydasın bo’lip aladı.¹³
Ayrım jag’dalarda izertlewdin’ analogiya metodı effektiv na’tiyje beredi. Analogiya so’zi grek tilinen alıngan, anıq ma’nisi qandayda bir belgileri boyınsha ob’ektlerdin uqsaslıg’ı degendi an’latadı. Analogiya boyınsha oy juwmag’ı dep ayırım belgileri boyınsha eki ob’ektlerdin’ uqsaslıg’ınan olardın’ basqa belgileri boyınsha uqsaslıg’ı haqqında juwmaq shıg’rıwshı pikirge aytıladı. Bunı to’mendegishe sxemada ko’rsetiwge boladı. A. ob’ekti a,v,s, d, belgilerine iye. V. Ob’ekti a, v, s, belgilerine iye.