11 – Tema. Racionallıq hám ilimiy izertlew sáykesligi. Reje

11 – Tema. Racionallıq hám ilimiy izertlew sáykesligi.
Reje:

1. 
   Ilimiy racionallıqtıń qáliplesiw tariyxı. Racionallıqtıń mazmunı. Racionallıq modulleri: induktivistlik, diduktivistlik, evolyucionistlik, realistlik, poradigmal modeller, ilimdi tematikalıq analiz etiw hám ilimiy izertlewge tiykarlanıwshı modeller.
   
2. 
   Ilimiy racionallıqtıń klassikalıq hám klassikalıq emes kórinisi. Jańa racionallıqtıń sheksizligi. Ashıq hám jabıq racionallıq. Sana strukturasında racionallıq. Sana tábiyatın túsindiriwge tiyisli jandasıwlar. Racionallıq hám ilimiy bilimniń sociallıq-teoriyalıq tiykarları. Ilimiy bilim qaǵıyda hám juwmaqlardıń racionallıǵı. Ilimiy izertlew iskerliginde bilimniń racionallasıwı.
   
3. 
   Ilimiy izertlew iskerliginde racionallıq hám irrocionallıq. Insan bilimi seziwlik hám racional iskerlik birligi jemisi. Racional iskerlik pikir formaları menen anıq belgilengen ándiyshege muwapıq is kóriw forması. Ómirdiń racionallasıwında bilimniń roli. Simvollıq interakcionizm koncepciyası. Jol tańlawdın racionallıǵı. Determinizm – injenerlik – texnikalıq jandasıw sheńberinde qollanılatuǵın teoriyalıq abstraktlestiriwdiń ústin nátiyjesi.
   

Taynısh túsinikler: Epistemologiya, gipoteza, ideya, teoriya, baqlaw o’lshew usıl, salıstırıw ha’m eksperiment, klassifikatsiyalastrıw, tu’sindiriw, induktsiya ha’m deduktsiya, analiz ha’m sintez, abstraktsiyalaw, modellashtiriw, analogiya, sistemalıjantasıw.

Biliw protsessi janli ha`m abstrakt oy-pikirdin` birliginen payda boladi. Biraq janli ha`m sezimlilik bir-birine jaqin tu`sinikler bolsada olar bir ma`nini an`latadi, dep ta`riyplew mumkin emes. Sezimlilik tu`sinigi «janli pikirlew»ge qarag`anda ken` ma`nisti an`latadi. Janli pikirlew biliw protsessinin` da`slepki basqishi ha`m ol o`z ishine sezim, oy-pikirdin` formalaring`ana emes, ha`zirgi waqit pikirlewi protsessine ol yaki bul da`rejede ta`sir ko`rsetetug`in do`retiushilik oy-pikir, ilha`m aliw, intuitsiya siyaqli ruwxiy korinislerdide o`z ishine aladi. Sezim, pikir qiliw insannin` biliw qa`biletinin` a`hmiyetli ta`repin payda etedi. Biraq bunday sezimlilik ha`m ratsionalliq insan biliw qa`biletinin` bir-birine baylanisli bolmag`an erkin ta`repleri degen juwmaqti shig`ariw qa`te esaplanadi. Biliw bir pu`tinlikti ko`rsetiwshi dialektik qiyin protsess bolip, ratsionalliqtan ajiralg`an sezimlilik tegis ratsionalliqti talap qiladi. Olar tek birgelikte o`z-ara bir-birine ta`sir ha`m keri ta`sir etiw protsessinde g`ana payda boliwi mu`mkin.

Biz ilimiy biliw da`rejeleri haqqinda pikir ju`ritkende sezimlilik empirikaliq biliwde basli esaplanadi, ratsionalliq teoriyaliq biliwde tiykarg`i orindi tutadi, degen juwmaqqa kelgen edik.
Ilimiy biliw ha`m do`retiwshilikte sezimlilik ha`m ratsionalliq a`hmiyetli orin tutadi. Sezimlilik tu`siniginde biliwshi sub`ekttin` izertlew ob`ektine tuwridan-tuwri muna`sibeti payda boladi. Ob`ektiv realliqtan, ondag`i na`rse ha`m ha`diyselerdin` insan sanasinda ko`riniw protsessi janli pikirlew yaki sezimli tu`rde qabillaw dep juriteledi. Janli pikirlew a`lemdegi na`rse ha`m ha`diyselerdin` insan sezimlerine tuwridan-tuwri ta`siri na`tiyjesinde payda bolatug`in bir pu`tin obraz esaplanadi. A`lemdi biliwdin` quramali joli janli pikirlew ob`ektlerdin` ishki ma`nisine qarap, abstrakt oylaw ja`rdeminde o`tiw protsesslerin qamrap aladi. Psixolog alimlardin` Bergen mag`liwmatlarina qarag`anda, insan sanasinda waziypalardin` xarakterine ko`re birde janli pikirlewge tiykarlang`an, birde logikaliq pikirlewge tiykarlang`an sana formalari payda boladi. Bul negizinde sana, sonnan ilimiy sana rawajlaniwinin` basqishlari esaplanadi. Sonin` ushin da ilimiy sana bilimnmn` eki o`z-ara u`zliksiz baylanisqan, biri ekinshisinen kelip shig`atug`in empirik ha`m teoriyaliq basqishinan ibarat bolg`an do`retiwshilik protsess bolip esaplanadi.
Ilimiy do`retiwshilikke sezimlilik
1) Sezimliliktin` pikirlew basqishi sipatinda
2) Biliwdin` empirik da`rejesi sipatinda
3) Ha`mde ilimiy biliwde uliwma sezimliliktin` payda boliwi sipatinda a`mel qiladi.
Ilimiy do`retiwshilikte sezimliliktin` payda boliwi degende, aldi menen izertlewshinin` izertlew ob`ekti haqqindag`i da`slepki bilimleri-sezgi, oylaw na`zerde tutiladi. Biraq izertlewshinin` janli pikirlew na`tiyjeleri tek g`ana ob`ektiv a`lemnin` sub`ekt sanasindag`i tuwridan-tuwri beriliwi emes. Eger sonday bolg`anda edi, ol ku`ndelik xarakterge iye bo`lim bolip qalar edi. Izertlewshinin` sezimlilik oy-pikirinin` na`tiyjesi izertlew ob`ektinin` o`zine ta`n obrazi bolip esaplanadi ha`m bul obrazg`a qatnastin` qanday ekenligi izertlewdin` mazmunin belgileydi. Haqiyqattan da, izertlewshi izertlew ob`ekti menen tuwridan-tuwri qatnas jasamay turip, onin` mazmunin bile almaydi. Biraq izertlewshi ob`ekttin` tuwridan-tuwri o`zi menen emes, balki onin` obrazi menen is ko`redi, sol obraz arqali ob`ektke ta`n, ele u`yreniwge u`lgermegen qa`siyetlerin aniqlaydi. Bunda izertlewshinin` ob`ektke aktiv qatnasin basqalar ko`rmegen. Sezbegen qa`siyetlerin bile aliwinda, tosinnan bolip ko`ringen ha`diyselerge o`z itibarin qaratiwinda payda boladi. Izetlewshi izertlew ob`ektinin` toliq obrazi oylay aliwi, onin` ha`mme ta`replerin, qa`siyetlerin na`zerde tutiw lazim boladi. Bul jag`day a`piwayi, tek g`ana sezgi, oylaw emes, izertlewshinin` aqili menen islengen o`zgeshe sezimli tu`rdegi qatnasti talap etedi.
Izertlewshi tuwridan-tuwri izertlew ob`ekti menen is ko`redi. Sol waqitta ol ob`ekttin` obrazlari ol haqqindag`i bilimlerdi de pikirlew a`tirapina jiynaydi. Tap usi na`rse izertlewde sezimlilik ha`m ratsionalliq u`zliksiz birlikte ha`m baylanista payda boliwin bildiredi.
Ilimiy do`retiwshilikte sezimlilik ilimin izertlewdin` empirikaliq basqishinda qollanilatug`in metodlarda payda boladi. Ilimiy do`retiwshilik na`rse, ha`diyse, protsessti tek g`ana passiv suwretlew, baqlaw emes, izertlewshiden izertlew ob`ektine aktiv, sanali qatnasta boliwi, empirikaliq bilimlerdi payda etiw metodlarin o`z ilimiy izleniwinde qollay aliwdi talap qiladi. Izertlewshi empirikaliq izertlew protsesslerinde uliwma (baqlaw, ta`jiriybe, analiz-sintez siyaqlilar) ha`mde arnawli pa`n metodlarinan paydalanadi.
Ilimiy do`retiwshiliktegi sezimlilik bul protsesske sub`ekttin` ayriqsha ruwxiy qa`siyetleri, emotsional jag`daylarinin` ta`sirin itibarg`a aliwdi talap etedi. Bunda sanasizliq, sana asti jag`daylari, dOretiwshilik oy-pikir, ilhamlaniw siyaqlilardin` do`retiwshilik protsesske ta`siri na`zerde tutiladi.
Ilimiy do`retiwshilik quramali do`retiwshilik, iskerlik esaplanadi. Bul iskerlikte zeyin ha`m oylaw, qiyal ha`m ilhamlaniw a`xmiyetli orin tutadi.
Sezimliliktin` ilimiy do`retiwshiliktegi payda boliwinin` da`slepki formasi zeyin esaplanadi. Zeyin insannin` izertlew ob`ektine qizig`iwshilig`inda, umtiliwinda payda boladi.
Oylaw sezimli biliwdin` joqari basqishi bolip, insan a`meliy iskerligi na`tiyjesinde maqsetke muapiq rawishte payda boladi. Oylawdin` ilimiy, diniy formalari bar. Oylaw qayta isleniwi na`tiyjesinde yadta jaylasadi.
Yad-aldinnan bar bolg`an ha`m qayta islengen axborotlar jiyindisi. Xabardi kerekli waqitta qayta tiklew, olar arasindag`i logikaliq baylanislardi tabiw, izertlewshinin` mashqalag`a jan`asha jandasiwina imkaniyat jaratadi. Bul do`retiwshilikte jan`aliq jaratiw ushin da`slepki tu`rtki esaplanadi. Alimnin` do`retiwshilik oy-pikirleri, pa`mi, zeyini, ilimiy ta`jiriybe na`tiyjeleri jan`a ideyanin` qa`liplesiwine alip keledi. A`lemdi biliwge qaratilg`an ilimiy do`retiwshilik insannin` barliq ku`sh ha`m imkaniyatlarin` saparbar etiwdi, qa`biletin iske saliwdi talap etedi. A`ne sol imkaniyat ha`m qa`biletler ishinde do`retiwshilik oy-pikir izertlewshi aktivligin asiriwg`a xizmet qilatug`in ruwxiy pa`ziylet esaplanadi.
Psixolog alimlardin` aytiwinsha, oylaw eki ko`riniste payda boladi:

1. 
   Reproduktiv oylaw
   
2. 
   Konstruktiv oylaw
   

Reproduktiv oylaw degende, insan sanasinda o`tmish ta`jiriybesinin` qayta tikleniwi na`zerde tutiladi. Konstruktiv oylawda – obraz yaki modeldin` jag`dayi, jag`daydin` jan`asha-aldin bolmag`an, keleshekte ku`tiliwi mu`mkin bolgan ko`rinisi payda boladi. Konstruktiv oylawdi do`retiwshilik oylawi dep bahalaw orinli ha`m alimnin` do`retiwshilik oylawi ilimiy mashqalani sheshiwdin` a`hmiyetli faktori bolip esaplanadi. Do`retiwshilik oylaw degende a`detten tisqari, qabil qiling`an shegaralar, bilingen mazmunnan pariq kilatug`in erkin pikirlew na`zerde tutiladi. Do`retiwshilik oylaw insan ruwxiyati menen baylanisli. Do`retiwshilik oylawdin` ku`shi payda etilgen bilimnin` o`zine ta`nligi, originallig`inda mashqalag`a o`zgeshe sheshimlerdin` tabiliwinda payda boladi.
Do`retiwshilik insan oylawinin` qiyaliy ja`mi-fantaziyasi menen baylanisli. Qiyalat sebepli oy-pikirde bir pu`tinlik, uliwmalastiriw protsessi juzege keledi. Fantaziya janli pikirlew ha`m onin` pikir tiykarinda ju`zege keledi ha`m oy-pikir formalari (tu`sinik, pikirlew, juwmaq)ta aytip o`tiledi. Jaratilg`an ko`rinisler, obrazlar do`retiwshilik fantaziyasi jemisi bolip esaplanadi. Izertlewshi ilimiy mashqala u`stinde izlener eken, ilgeri su`rilgen ilimiy oydi da`liyllew jollarin, ta`jiriybe o`tkiziletug`in ortaliqti ko`z aldina keltiredi, izertlew basqishlarin sanada, fantaziyada qayta-qayta islep shig`adi. Bul do`retiwshilik fantaziya dep ju`ritiledi.
Do`retiwshilik oylaw, qiyalat izertlewshide o`zine ta`n ko`terinki ruwxiy jag`daydi, ilhamlaniwdi ju`zege keltiredi.
Erkin pikirlew, qiyalat, ilhamlaniw siyaqli ruwxiy jag`daylar bir-biri menen baylanisli tu`rde keledi ha`m ilimiy do`retiwshiliktin` a`hmiyetli ta`repin payda etedi.
Teoriyaliq biliwde ratsionalliq, yag`niy abstrakt oylaw a`hmiyetli orin tutadi. Abstrakt-pikriy oylaw ilimiy do`retiwshilikte eki ko`riniste payda boladi:

1. 
   Pikirlew, mulohaza qiliw
   
2. 
   Aqil
   

Pikirlew, mulohaza qiliw oydin` da`slepki, baslang`ish noqati esaplanadi. Pikirlew- insannin` ku`ndelik an`law iskerligi. Pikir ju`ritiw degende insannin` aniq, duris, ta`rtipli, izshil pikirlew, pikirlerin uliwma qabil qiling`an formalardi bayan ete aliw qa`bileti na`zerde tutiladi. Abstrakt oylaw mulohaza ju`rgiziw, pikirlewsiz payda boliwi mu`mkin emes. Biraq oylaw, mulohaza ju`rgiziw ku`ndelik o`mirge de ta`n bolg`an pikirlew esaplanadi. Bul a`piwayi tilde ma`nili so`ylew, duris pikir ju`rgiziw, salamat pikirlew dep te juritiledi. Salamat pikirlew, mulohaza qiliw logikaliq nizam-qag`iydalarina qarsi bolmag`an halda pikirlew esaplanadi. Ha`zirgi waqitta pikirlewsiz ilimiy bilimlerdi payda etiw mu`mkin emes.
Pikirlew- bolmistag`i narse ha`m hadiyseler, olardin` belgi, qa`siyetlerin uliwmalastiriw tiykarindag`i suwretlew protsessii bolip, onin` ja`rdeminde u`yrenilip atirg`an ob`ektke ta`n belgi-qa`siyetler, baylanis ha`m qatnaslar pikirler (tu`sinik, analiz, juwmaqlar)da suwretlenedi. Bunday ko`rinis so`z (til) menen baylanisli boladi.
Aqil (aqil-zakavat) ratsional biliwdin` joqari darejesi, u`yrenilip atirg`an ob`ekttin` mazmuni, kelip shig`iw sebepleri, rawajlaniw mexanizmlerin aniqlaw protsessii bolip, bul basqishta teoriyaliq bilim qa`liplesedi.
Oylaw, pikir ju`ritiw ratsionalliqtin` birinshi, da`slepki basqishi. Onda da`slep tayar, aldinnan qabil qiling`an pikirlerden: shablon, sxema, standartlardan, abstraktsiyalardan paydalaniladi. Pikirlew insannin` o`z pikirin izshil, aniq-tiniq, duris bayan ete aliw qa`bileti. Oylaw, pikirlew formal logikanin` pikirge qarag`anda qoyatug`in a`piwayi talaplarina boysiniwdi talap qiladi.
Ilimiy izleniwdegi ratsionalliq oylaw analiz qiliwdan ekinshi-aqil basqishina o`tiwde payda boladi. Aqil ju`ritiw biliwdin` an`law, tu`siniwden ibarat bolg`an joqari basqishi bolip, bul basqishta izertlew ob`ektinin` mazmuni, qa`siyetleri, baylanis ha`m qatnaslari nizam, teoriya, ta`limat, ilimiy boljawdan ibarat teoriyaliq bilim formalarinda ta`riyplenedi¹; na`rse, ha`diyse, protsessler logikasi tu`sinikler, pikirler logikasinda o`z ko`rinisin tapqan.
Ilimiy oy rawaji pikirlewden aqil ju`ritiw basqishina o`tiw protsessi. Bul protsesstin` en` a`hmiyetli ta`repi sonda, izertlewshi aqil ju`ritiw arqali aldinnan qabil qiling`an bilimler, formalardan waz keshedi, olardi biykarlaydi ha`m olardin` ornina basqa ilimiy ideyalardi ornina qoyadi. Bunda ol da`slep izertlew ob`ektin abstrakt pikir formalari, tu`sinikler, hu`kimler, juwmaqlarda ko`rinedi.
Metodologiya - bul ilimiy-biliwlik iskerliktin’ qurılıw printsipleri, formaları hem usılları haqqındag’ı ta’liymattı beredi. Ol ilimiy bilimnin’ a’hmiyetli strukturalıq-funktsionallıq bo’legin an’latadı. Filosofiyada ken’ menide bul termin izertlew usıllarının’ jıynag’ın belgilew ushın qollanıladı, al tar ma’nide ol haqıyqatlıqtı biliw hem qayta o’zgertiw metodları haqqındag’ı ta’liymattı an’latadı. Ol ilimiy izertlewdits o’zgeshe instrumentariyi sıpatında qollanıladı. Metodologiya biliw iskerligi haqqında ta’liymat sıpatında eki tiykarg’ı formada, deskriptip ha’m normativ formalarda payda bolıwı mu’mkin.² Bulardı qarap shıg’amız, deskriptiv metodologiya, ma’nis itibar menen ilimiy biliwdin’ tariyxıy ilimiy forması sıpatında alıp qaraladı. Tariyxıy ilimiy jumıslardın’ metodologiyalıq da’rejesi ha’mme waqıt biline bermeydi. Ulıwma alg’anda, diskrepitiv metodologiya belgili pa’nnin’ reflektsiya yamasa o’zin-o’zi an’lawdın’ da’slepki ha’m ku’shsiz da’rejesi dep qarawg’a boladı.Normativ metodologiya-biliw iskerliginin’ metodologiyalıq pritsipleri formasında ulıwma jolları haqqındag’ı ta’liymat, yag’nıy normativ metodologiya, ilimnin’ o’zin-o’zi an’lawg’a bolg’an reflektsiyası dep alıp qarawg’a boladı. Bul jerde anıq emes metodologiya yamasa prometodologiya, izertlewshi biliw iskerligi protsesinde intuitiv da’rejede tayanatug’ın, biraq biliw jolına baslaytug’ın ishki sana astı pritsiplerine, jantasıwlar ha’m usıllardı jeke biliw ta’jiriybesi haqqında toqtap o’tiw kerek. Ulıwma alg’anda, ayırıqsha pa’nlerde bir qansha izertlewshiler protometodologiyag’a yamasa ta’jiriybe menen qa’liplesken intuitsiyag’a tiykarlang’an halda jumıs alıp baradı.
İrarxik ko’z-qarastan metodologiyanı klassifikatsiyalastrıwda onın’ u’sh da’rejesine ajıratıw mu’mkin:
- filosofiyalıq da’reje;
- ulıwma ilimiy da’reje;
- jeke ilimiy da’reje;³ Metologiyanın’ filosofiyalıq da’rejesi gnoseologiya (epistemologiya, biliw teoriyası, biliw haqqındag’ı ta’liymat) mashqalalarg’a jaqın. Metodologiyanın’ ulıwmailimiy da’rejesi haqqında ilimiy biliw menen filosofiyalıq bilimnin’ o’zine ta’n sintezi dep qarawg’a boladı. Metodologiyanın’ ilimiy da’rejesi bolsa bul tiykarınan, ulıwmailimiy metodologiya menen tiyisli metodologiya menen tiyisli pa’n bilimler sistemasının’ sintezleniw desek qa’telespeymiz. Mısalı, «ximiya metodologiyası», «ekologiyanın’ metodologiyalıq mashqalaları», «til tanıwdın’ metodologiyalıq mashqalaları» tu’siniklerin ilimiy aylanısqa tu’siriw qaraladı.
İnsan iskerligi tu’rlerdin’ ra’n’-ba’rin’ligi metod tu’rlerinin’ teren’ ko’rnislerin belgilep beredi. İlmiy izertlew protsesindegi metolarga kelsek, olardı toaparlarg’a ajıratıw mu’mkin. Tiykarınan, ilimiy biliwdegi ornı a’hmiyetine qarap formal ha’m mazmunı, emprik ha’m teoriyalıq, fundamental a’meliy, izertlewler, bayanlaw metodlarına ajıratıw mu’mkin. İlim u’yrenip atırg’an ob’ektler mazmunı ta’biyattanıw metodların sotsial-gumanitar ilimlerdin’ metodlarınan ajıratıw ushın tiykar bolıp xızmet etedi. O’z na’wbetinde, ta’biyiy ilimler metodların jansız ta’biyattı ha’m janlı ta’biyattı wyreniw metodlarına ajıratıw mu’mkin. Sonday-aq, san ha’m sıpat metodları, bir ma’nili-anıqlawshı ha’m shamalaw metodları, tikkeley ha’m tikkeley emes biliw metodları, orginal metodlarına ajıratıladı.
Ha’zirgi zaman filosofiyalıq metodları a’debiyatlarda metodtın’ bir neshe ta’repleri menen ajıralıp turadı. Ayırım izertlewshilerdin’ pikirinshe, ha’r qanday metod u’sh tiykarg’ı ta’repke iye: ob’ektiv mazmun, operatsional ha’m praksologiyalıq ta’replerge iye. Birinshi ta’rep metodtın’ biliw metodtın’ mazmunı biliw ob’ektinen ko’re, ko’birek onın’ sub’ektine tiyisli teoriya birgelikte metodtı payda etetug’ın qag’ıyda, printsip ha’m usıllar sistemasına aylandırıw ılayıqlı qa’biletin payda etedi.Metodtın’ na’tiyjeligi isenimli, anıqlıq, izbe-izlik sıyaqlı ta’repleri onın’ praksiologiyalıq ta’repin payda etedi.
Ha’r qanday ilimiy izertlewdin’ metodının’ o’zine ta’n belgileri toparına tiykarına ob’ektivlik, evristiklik, za’ru’riylik, anıqlıq t.b. kirgiziledi. Mısalı, XX a’sirdin’ iri oyshılı anglichan filosofı A. Uaytxed metod haqqında pikir ju’rgizer eken, ha’r qanday metod teoriya belgileytug’ın mag’lıwmat ha’m faktlar menen islesiw usılları belgilewdi atap ko’rsetedi. Uytxedtin’ aytıwı boyınsha ha’r bir metod tabıslı a’piwayılastırıw ekenligine qaramay, ha’r qanday metod ja’rdeminde tek ma’lim, og’an sa’ykes keletug’ın haqıyqattın’ tegine jetiw ushın tek metod belgilegen atamalarda ta’riyiplew mu’mkin ⁴.