11 – Tema. Racionallıq hám ilimiy izertlew sáykesligi. Reje

Изеретлеў темаларыисши гипотеза

Eksperimenttin’ maqseti ha’m wazıypası isshi gipoteza ha’m tiyisli teoriyalıq islenbe analiz etiw tiykarında anıqlanadı. Wazıypanın’ anıq bolıwı, olardın’ sanı qansha, onsha ko’p bolmaslıg’ı kerek. A’piwayı eksperiment ushın – 3… 4, kompleks eksperiment ushın bolsa – 8…10. g’a jaqın. Ulıwmalastrıp aytqanda, Teoriya jetkilikli da’rejede islep shııg’ılsa, onda berilgen sorawlar an’sat sheshiledi. Eksperimentten jan’anı biliw baslansa, onda izertlewlerdin’ o’zleri teoriyanın’ keyingi rawajlanıwı ushın da’slepki mag’lıwmatlardı beredi ha’m teoriyalıq pikirlewlerdin’ shınlıg’ın qadag’alawg’a mu’mkinshilik beredi.
Salıstırıw, klassifikatsiyalastrıw, o’lshew. Teorriyalıq biliw metodlarına, formallastirıw, gipotetik-induktiv metod. Sotsial-gumanitar pa’nlerde filosofiyalıq ha’m ulıwmailimiy qurallar, metod ha’m a’mellerden tısqarı, arnawlı pa’nlerdin’ predmeti menen baylanıslı metodlar bar. Olarg’a to’mendegiler kiredi.
1.İdeografikalıq metodlar – tariyxıy faktlerdi klassifikatsiyalastrıw,
2. Dialog metodı,
3. Tu’siniw metodı
4. Hu’jjetlerdi analizlew metodı
5. Sorawlar o’keriw, betpe-bet
6. Proektiv metodlar sixologiyag’a ta’n
7. Testlew (psixologiyag’a ha’m pedagogikag’a ta’n
8. Bografikalı ha’m avtobiografiyalıq metodlar,
9.sotsiometriya metodı,
10. Oyın metodı.
Mısalı dialogtı alıp qarayıq, dialog ilimiy do’retiwshilik usılı sıpatında bir neshe funktsiyalardı atqaradı: olarg’a izleniwdi optimizatsiyalaw funktsiyası, o’z ara ta’sir etiwshi ko’z qaraslarg’a anıqlıq kirgiziw funktsiyası, sintezlew funktsiyası kiredi. Dialog ilimiy biliwlik protsesstin’ izbe-iz progressiv rawajlanıwının’ sonday forması bolıp, onda na’tijege erisiw, ha’reket anaw yaki mınaw da’rejede ha’r qıylı bir biri menen jarıspaytug’ın ko’z qaraslardın’, usıllardın’ bag’darlardın’ o’z-ara ta’sir etiw ja’rdeminde iske asırıladı. O’z-ara ta’sir etisiw biliwlik potsesstin’ progressin ta’miyinlewshi izebe-izlik ha’reket xrakterine iye boladı, bull jerde o’z-ara ta’sirdin’ ha’r bir akti keyingi usınday aktler ushın psip jetilisken na’tiyjelerdi yaki tikkeley alg’ı sha’rtlerdi payda etedi.
Dialog protsesstin’ to’mendegishe sxema tu’rinde beriwge boladı: A ta’rep biliwlik na’tiyje k nı payda etedi, bull na’tiyje V biliwlik ta’repi menen qabıl etiledi, bayıtıladı, ol ta’repten l - na’tijege rawajlandırıladı, keyin ol A ta’repinen sonday bolıp qayta o’zgertirliwi de mu’mkin. Solay etip dialog qaytalanatug’ın tsikl tu’rin qabıl etedi, ol miyraslıq qayta o’zgertiriliw ha’m bayıtılıwı mexanizimine tiykarlanadı. Bull sxema eger dialogta eki emes, biraq bull protsesstin’ tiykarı joqarıda ko’rsetilgenindey bolıp qala beredi.¹⁴
Sistemalılıq usıl u’yrenilip atırg’an ob’ekgti sistema, onın’ barlıq podsistemalarının’ kelisilgen iskerligi sıpatında qarawg’a mu’mkinshilik beretug’ın metodologiyalıq printsipler ha’m jag’daylar jıynag’ın anlatadı.
Sistemalılıq analiz adamlıq iskerliktits her qıylı tarawlarında (birinshi gezekge ilimiy tarawda) praktikalıq ma’selelerdi sheshiwde ha’m izertlewde sistemalılıq usıldı iske asırıwg’a mu’mkinshilik beretug’ın arnawlı protseduralar, usıllar hem metodlar kompleksi retinde alıp qaraladı. Sistemalılıq analizdin’ tiykarı sistemanıts tuwrı ha’m qıya baylanısların anıqlawda ha’m olardıts sistemanın’ barlıq is-ha’reketine ta’sirin belgilewde ko’rinedi.Mısalı: a’piwayı sistemag’a asxanadag’ı ıdıs tabaqlar jıynag’ın alıwı mu’mkin. Qıyın sistemag’a bolsa o’simlikler, haywanat du’nyasının’ sistemasın alıwımız mu’mkin. Ekonomikada islep shıg’arıw qatnasıqları sisteması qıyın. İlimiy izertlewde na’rse ha’m qubılıslardı sistemalı jantasıw talap etiledi.