11 – Tema. Racionallıq hám ilimiy izertlew sáykesligi. Reje

Filsofiyalıq metodlar. Filosofiyalıq metodlardın’ en’ a’yyemgisi dialektikalıq ha’m meta fizikalıq metodlar. Ha’r bir filsofiyalıq kontseptsiya metodologiyalıq funktsiyalarg’a iye boladı, pikirlew iskerliginin’ o’zine ta’n usılı esaplanadı Sonın’ ushın filosofiyalıq metodlar eki metod penen sheklenbeydi. Olarg’a tiykarınan analitikalıq ( ha’zirgi zaman analatik filsofiyasına ta’n), intuitiv, fenmenologiyalıq, germenevtikalıq (tu’siniw) metodları kiredi.Ayırım filsofiyalıq sistemalar ga’ olardın’ metodları tu’rli proportsiyalar o’z-ara qosılıp shatısp ketken. Tiykarınan Gegel’de dialektikalıq metod idealizm menen Geraklite materializm menen qosılg’an . Gadmer germenevtikanı ratsionalistlik dialektikanı menen birlestiriwge ha’reket etken.
Filosofiyalıq metodlar qattı belgilengen qag’ıydalar «toplamı» emes, yamasa ulıwma, universal qa’siyetke iye bolg’an, yag’nıy abstrakttsiyalastrıwdın’ en’ joqarı qabatlarında jaylasqan jumsaq printsip, operatsiya ha’m usıllar sisteması. Sonın’ ushın da filosofiyalıq metodlar logika ha’m eksperimenttin’ qatan’ belgilengen atamalarda klassifikatsiyalanbaydı, formalizatsiya ha’m matematizatsiyag’a boysınbaydı.
Filosofiyalıq metodlar izertlewdin’ en’ ulıwma qag’ıydaların, onın’ bas strategiyasın belgileydi, biraq ol arnawlı metodlar ornın basa almaydı. Ta’jiriybe sonı ko’rsetedi, ilimiy biliw metodı qansha ulıwma bolsa, ol biliwdin’ anıq basqıshların abstraktlik tiykarda belgileydi.¹⁵
Filosofiyalıq metodlar ulıwma kerek emes degen ma’nis emes. Biliw tariyxında ko’rsetilip o’tilgenindey, «biliwdin’ joqarı qabatlarında adasıw pu’tkil izertlew bag’darlamasın basıp o’tiwi basıshısı qoshısı joq ko’shege alıp keliwi mu’mkin» Mısalı, adasıw ulıwma da’slepki sha’rtler mexanitsizm-vitalizm, emprizm-apriorizm ob’etiv haqıyqattın’ buzılıwı da’slep basınan belgilep beriledi, u’yrenilip atırg’an ob’ekttin’ ma’nisin sheklegen metafizikalıq ko’z-qarasqa alıp keledi.
Aldın’g’ı ilimiy biliwde dialektikalıq-metodologiya o’z ornına iye¹⁶. Ol normalar, retsepler, usıllardın’ qatan’, bir ma’nislim jıyındısı formasında emes, ba’lkim insan iskerliginin’ ulıwma printsipleri, qag’ıydaları, sonday-aq insan anıq oylawdın’ dialektikalıq sa’ykeslesiwshilik sisteması sıpatında real isker sıpatında ko’rsetedi.
İzertlewdin’ en’ a’hmiyetli metodı retinde dialektika qaraladı. Ol ko’plegen ulıwma metodlar – logikalıq, statistikalıq matematikalıq modellestiriw, sistemalıq usıl, strukturalıq analiz ha’m sintez, ideallastırıw t.b.menen baylanısta qollanıladı.
Dialektikalıq metodın’ ayırım printsiplerine mısallar keltiremiz:
1. Ob’ektivlik- waqıyanın’ real nızamlıqların ulıwma formada sa’wlelendiretug’ın filosofiyalıq, dialektikalıq printsip. Usı pirintsiptin’ tiykarg’ı mazmunı to’mendegi formada ko’rsetiwge boladı.
A) onın’ pu’tkil ko’lemi, rawajlanıwı, sezim – predmet iskerligi praktika, kelip shıg’ıw;
V) biliw sub’ekti ha’m ha’reketinin’ aktiv rolin an’lap jetiw ju’zege shıg’arıw;
S) predmettin’ barlıq forması o’zgerisleri tiykarı sıpatında onın’ ishki birligi substantsiyasın anıqlaw;
D) usı predmetke sa’ykes bolg’an metodlar sisteması, durıs tan’law ha’m sanalı tiykarda izbe-iz a’melge asırıw
G) predmetti tiyisli sotsial-ma’deniy jaqtan, belgili du’nyag’ ko’z-qaras do’gereginde ko’rip shıg’ıw;
Z) barlıq protsesler qubılıslarg’a kostrutiv kritikalıq jantasıw, logikag’a qarap jumıstı baslaw.
2. Ha’r ta’replilik printsipi waqıyanın’ barlıq qubılısları olrtasındag’ı ulıwma baylanıstı sa’wlelendiriwshi biliw ha’m basqa iskerlik formalarının’ filosofiyalıq, dialektikalıq printsipi. Ol to’mendegishe talaplardı o’z ishine aladı.
A) izertlew predmetin ajıratıw ha’m onın’ shegaraların belgilew;
V) anıq ha’r ta’repleme ko’rip shıg’ıw;
S) ken’ teren’ protsess biliwdi onın’ intensiv ha’m ekstensiv ta’replerin a’melge asırıw;
3. Konkretlik latın so’zinen alıng’an-qoyılg’an yamasa o’z-ara baylanısqan na’rseler sisteması o’zinin’ barlıq ta’repi ha’m baylanıslarda komplekste sa’wleleniwshi filosofiyalıq kategoriya.
A) qubılıstı substitsional belgilewden bas kerekli belgilewden ajıratıw onı dialektikalıq tiykarda bo’limlerge ajıratıw
V) ulıwmalıqtın’ jekelikke, anıqlaw qubılıslarına, nızamnın’ modifikatsiyalarında sa’wleleniwin baqlaw
4. Tarixıylıq, o’tmish ha’zirgi zaman ha’m keleshek sıyaqlı halatlar (basqıshları) anıq u’zliksiz birligi formasında waqıt og’ı boylap, bag’darlang’an waqıyanı o’zin-o’zi rawajlandırıwdın’ metodologiyalıq tiykarda sa’wleleniwshi filosofiyalıq printsip.
A) Keleshekti boljaw, predmettin’ bunnan keyingi rawajlanıwı tendentsiyasın prognoz etiw.
Qarama-qarsılıq printsipi, na’rse ha’m qubılıslardın’ real qarama-qarsılıqlar tiykarın sho’lkemlestiriwshi printsip.Ol to’mendegi talaplardı o’z ishine aladı.
A) predmetlerdin’ qarama-qarsılıg’ın anıqlaw;
V) qarama-qarsılıqlardı analizlew;
S) qarama-qarsılıqlardı sintez dep qaraw;
Ha’zirgi zaman iliminde ken’ qollanılıp atırg’an ulıwmailimiy jantasıwlar ha’m izertlew metodları. Filosofiya menen arnawlı pa’nlerdin’ fundamental teoriya-metodologiyalıq qag’ıydalar arasında o’zine ta’n aralıq metodologiyası bolıp xızmet etedi. Ulıwmailimiy tu’sinikler qatarına ko’binshe xabar, model, sistema, funktsiya, element,aqılılıq, shamalaw, sıyaqlı tu’sinikler kiredi.
Formal ha’m dialektika ko’z-qarastın’ tiykarg’ı mashqalası – haqıyqatqa erisiw, mashqalası bolıp tabıladı. Dialektikalıq ko’z-qaras insan pikirinin’ rawajlanıw nızamları haqqındag’ı ilim. Dialektikalıq ko’z-qaras bolmıstın’ rawajlanıw ruwh, din, rawajlanıwı menen o’z ara baylanıslı. Sog’an bola dialetikalıq ko’z-qaras haqıyqatqa bilmeslikten biliwge tolıq ha’m anıq bolmag’an bilimeslikten biliwge tolıq ha’m anıq bolmag’an bilimlerden tolıg’ıraq teren’irek bilimlerge qarap barıw sıpatında qaraydı.
Dialetikalıq ko’z-qras tiykarınan ilimiy izertlew u’zliksiz ra’wishte keshetug’ın ilimiy bilimlerdin’ payda bolıwı ha’m rawajlanıwı da’wiri esaplanadı. Dialektikalıq ko’z-qarastın’ ma’nisin teren’irek u’yreniw ushın dialetika, dialetik pikirlew usılı tu’sinikleri arasında birlik ulıwmalıq baylanıstı esapqa alıw kerek.