11-mavzu. Etika fanining predmeti va jamiyat hayotidagi ahamiyati

13-MAVZU. ESTETIKA FANINING PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI.


REJA

1. 
   Estetikaning predmeti, maqsadi va vazifalari.
   
2. 
   Estetika fanining asosiy kategoriyalari: go‘zallik, ulug‘vorlik, fojiaviylik, kulgililik.
   
3. 
   Tabiat va texnogen sivilizatsiya estetikasi. Dizaynning estetik xususiyatlari.
   
4. 
   Estetik tarbiyaning asosiy vazifalari, vositalari va omillari.
   
5. 
   “Ommaviy madaniyat”ning yoshlar estetik tarbiyasiga salbiy ta’siri.
   

Mavzuning tayanch iboralari: estetika, aql-idrok, iroda-ixtiyor, his-tuyg’u, hissiy idrok, go’zallik falsafasi, san’at falsafasi,badiiy ijod, go’zallik, san’at,

1. 
   Estetikaning predmeti, maqsadi va vazifalari.
   

«Estetika» atamasini birinchi bo’lib buyuk olmon faylasufi Aleksandr Gotlib Baumgarten (Baumgarten / 1714-1762) ilmiy muomalaga kiritgan. Bunda u boshqa bir ulug’ olmon faylasufi Gotfrid Vilgelm Leybnits (Leibniz / 1646-1716) ta’limotidan kelib chiqqan holda munosabat bildirgan edi. Laybnits inson ma’naviy olamini uch sohaga – aql-idrok, iroda-ixtiyor, his-tuyg’uga bO’ladi va ularning har birini alohida falsafiy jihatdan O’rganish lozimligini ta’kidlaydi. Baumgartengacha aql–idrokni O’rganadigan fan – mantiq, iroda-ixtiyorni O’rganuvchi fan esa – axloqshunoslik (etika)ning falsafada kO’pdan buyon O’z O’rni bor edi. Biroq his-tuyg’uni O’rganadigan fan falsafiy maqomda O’z nomiga ega emasdi. Baumgartenning bu boradagi hizmati shundaki, u «his qilish», «sezish», «his etiladigan» singari ma’nolarni anglatuvchi yunoncha aisthetikos – «oyestetikos» sO’zidan «estetika» (olmoncha «estetik» – «eshtetik») iborasini olib, ana shu bO’shliqni tO’ldirdi.Baumgarten estetikani hissiy idrok etish nazariyasi sifatida olib qaradi. Lekin, kO’p O’tmay, u goh «gO’zallik falsafasi», goh «san’at falsafasi» sifatida talqin etila boshlandi. Estetika fanining eng buyuk nazariyotchilaridan biri Georg Vilgelm Fridrix Xegel (Hegel / 1770-1831) esa O’z ma’ruzalarining kirish qismida yozadi: «Estetika» degan nom muvaffaqiyatsiz chiqqani va yuzaki ekani sababli boshqa atama qO’llashga urinishlar bO’ldi. SO’zning O’z-O’zicha bizni qiziqtirmasligini nazarda tutib, biz «estetika» nomini saqlab qolishga tayyormiz, buning ustiga, u odatiy nutqqa singishib ketgan. SHunga qaramay, bizning fanimiz mazmuniga javob beradigan ibora, bu – «san’at falsafasi» yoki yana ham aniqroq qilib aytganda – «badiiy ijod falsafasi».
Estetika – falsafiy fanlardan biri. Falsafa esa fanlarning podshosidir. Darhaqiqat, u fanlar podshosi sifatida barcha tabiiy va ijtimoiy ilmlar erishgan yutuqlarni O’z qamroviga olib, ulardan umumiy xulosalar chiqarib, shular asosida insoniyatni haqiqat tomon etaklaydi. SHu bois tafakkurni falsafaning predmeti deb atash maqsadga muvofiq. Estetika esa falsafiy fan sifatida barcha san’atshunoslik fanlari erishgan yutuqlardan umumiy xulosalar chiqarib, shu xulosalar asosida insonni gO’zallik orqali haqiqatga etishtirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, estetika ishlab chiqqan qonun–qoidalar barcha san’atshunoslik fanlari uchun umumiylik xususiyatiga ega. Masalan, uslub, ritm, kompozitsiya v. h. borasidagi qonuniyatlar barcha san’at turlariga taalluqli. Hech bir alohida san’at turi haqidagi fan bunday imtiyozga ega emas. Masalan, adabiyotshunoslik ishlab chiqqan qofiya nazariyasini musiqa yoki me’morlik san’atiga tadbiq etib bO’lmaydi.
Estetikaning falsafiy mohiyatini yana uning san’at asariga yondashuvida kO’rish mumkin. Ma’lumki, har bir san’atshunoslik ilmi O’z tadqiqot ob’ektiga uch tomonlama – nazariy, tarixiy, tanqidiy jihatdan yondashadi. Masalan, adabiyotshunoslikni olaylik. Adabiyot nazariyasi faqat adabiyotgagina xos bO’lgan badiiy qonuniyatlarni, badiiy qiyofa yaratish usuli va vositalarini O’rganadi. Adabiyot tarixi muayyan tarixiy–badiiy jarayonlar orqali badiiy adabiyotning rivojlanish qonuniyatlarini ochib beradi. Adabiy tanqid esa adabiy–badiiy ijodning zamonaviy jarayonlarini tadqiq etadi va har bir yangi asarni baholaydi, asar ijodkorining ijodiy rivojlanishini kuzatib boradi. Musiqada ham, tasviriy san’atda ham va boshqa san’at turlarida ham shunday. Estetikada esa tadqiqot ob’ektiga yondoshuv uch emas, birgina nazariy jihatdan amalga oshiriladi: tarix ham, tanqid ham nazariyaga bO’ysundiriladi. TO’g’ri, «estetika tarixi» degan ibora va shu nomda kurslar O’qitiladi. Lekin bu nom, ibora shartli tarzda qO’llaniladi.CHunki, u fan tarixi emas, balki tarixan davrlarga bO’lingan estetik nazariyalar tahlilidir. Endi «Estetika» fanining mohiyatini anglatadigan «san’at falsafasi» va «gO’zallik falsafasi» iboralariga tO’xtalamiz. Estetika tarixida birinchi ibora tarafdorlari kO’pchilikni tashkil etadi. Lekin, yuqorida aytib O’tganimizdek, san’at bu fanning yagona tadqiqot ob’ekti emas. Hozirgi paytda texnika estetikasi va uning amaliyotdagi sohasi dizayn, atrof-muhitni gO’zallashtirish, tabiatdagi nafosat borasidagi muammolar bilan ham shu fanimiz shug’ullanadi. Demak, uning qamrovini san’atning O’zi bilangina chegaralab qO’yishga haqqimiz yO’q. Zero bugungi kunda inson O’zini O’rab turgan barcha narsa-hodisalarning gO’zal bO’lishini, har qadamda nafosatni his etishni istaydi: biz taqib yurgan soat, biz kiygan kiyim, biz haydayotgan mashina, biz uchadigan tayyora, biz yashayotgan uy, biz mehnat qiladigan ishxona, biz yurgizayotgan dastgoh, biz yozayotgan qalam, biz dam oladigan tomoshabog’lar – hammasidan nafis bir ruh ufurib turishi lozim.
YUqorida aytilganlardan kelib chiqsak, «GO’zallik falsafasi» degan ibora bu fani mohiyatiga kO’proq mos keladi. Negaki, u faqat san’atdagi gO’zallikni emas, balki insondagi, jamiyat va tabiatdagi gO’zallikni ham O’rganadi. SHuningdek, gO’zallikdan boshqa ulug’vorlik, fojiaviylik, kulgililik, mO’’jizaviylik, hayolilik uyg’unlik, noziklik singari kO’pdan-kO’p tushunchalar mavjudki, ularni tadqiq etish ham estetika fanining zimmasida. Lekin, bu O’rinda, shuni unutmaslik kerakki, mazkur tushunchalarning har birida gO’zallik, bir tomondan, unsur (element) sifatida ishtirok etsa, ikkinchi tomondan, ularning O’zi gO’zallikka nisbatan unsur vazifasini O’taydi. Ana shu xususiyatlarning voqelikda namoyon bO’lishini biz nafosat deb ataymiz. GO’zallik, kO’rganimizdek, nafosatning bosh, etakchi xususiyati hisoblanadi. SHu bois u estetikaning mezoniy tushunchalaridan biri sifatida tadqiq va talqin etiladi. Zero gO’zallikning ishtirokisiz yuqoridagi xususiyatlarning birortasi estetik tabiatga ega bO’lolmaydi. Masalan, ulug’vorlikni olaylik. U asosan hajmga, miqyosga miqdorga asoslanadi: Buxorodagi «Arslonxon» minorasi yoxud «Minorai Kalon» ulug’vorligi bilan kishini hayratga soladi. Unga tikilar ekansiz, qalbingizni nafosat zavqi qamrab oladi. Lekin xuddi shunday balandlikdagi kimyoviy korxona mO’risidan zavqlanolmaysiz. YOki yonbag’irdan turib, toqqa tikilsangiz, estetik zavq tuyasiz, ammo xuddi shunday balandlikdagi shahar chetida O’sib chiqqan axlat «tog’i»ga qarab zavqlanmaysiz. CHunki Arslonxon minorasi me’morlik san’ati asari sifatida gO’zallik qonuniyatlari asosida bunyod etilgan; tog’ esa tabiat yaratgan ulug’vor gO’zallik. Zavod mO’risida ham, axlat «tog’»ida ham hajm, miqdor boru, lekin bir narsa–gO’zallik etishmaydi. Minora bilan tog’dagi hajmni salobatga aylantiruvchi unsur, bu–gO’zallik. Fojiaviylik xususiyatida ham gO’zallikning ishtirokini kO’rish mumkin. Misol sifatida Lev Tolstoyning «Urush va tinchlik» romanidagi Austrlitsda bO’lib O’tgan rus va frantsuz qO’shinlari tO’qnashuvidan sO’ng, jang maydonida yarador bO’lib yotgan knyaz Andrey Bolkonskiyni eslaylik: bir qO’lida bayroq dastasini ushlagancha kO’m–kO’k maysada moviy osmonga qarab yotgan, oppoq mundirli botir yigit–bayroqdor zobitning tepasiga kelgan Napoleon uni O’lgan deb O’ylab, bu manzaradan hayratlanib: «Mana bu – gO’zal O’lim!», deydi. Bu O’rinda asar qahramonining O’limi – fojiaviylik, O’limning qahramonlikka aylanishi – ulug’vorlik; fojiaviylik bilan ulug’vorlik xususiyatlarining omuxtalashuvi natijasida esa gO’zal manzara, qayg’uli va ulug’vor gO’zallik vujudga kelgan. SHuning uchun ham Napoleonning hayrotomuz xitobi bejiz emas. Demak, estetikaning asosiy tadqiqot ob’ekti – gO’zallik, biroq, san’at ham O’z navbatida estetikaning gO’zallik kabi keng qamrovli tadqiqot ob’ekti hisoblanadi.
San’at estetikaning ob’ekti sifatida O’ziga xos olam. Unda estetik xususiyatlar bO’rtib kO’zga tashlanadi. SHunga kO’ra, uni nafosatga burkangan ijtimoiy hodisa deyish mumkin. San’at hayotni in’ikos ettirar ekan, insonning O’zini O’ziga kO’rsatuvchi ulkan kO’zgu vazifasini O’taydi. U insonni O’rgatadi, da’vat etadi, gO’zallashtiradi. Bu vazifalarni bajarishda estetika san’atning kO’makchisi, etakchisi hisoblanadi. Estetika bir tomondan, san’atning paydo bO’lishidan tortib, uning turlariyu janrlarigacha, san’at asarining ichki murvatlaridan tortib, san’atkorning ijodkorlik tabiatigacha bO’lgan barcha jarayonlarni O’rganadi. Ikkinchi tomondan, san’at uchun umumiy qonun-qoidalarni ishlab chiqadi va tadbiq etadi. Uchinchi tomondan, esa san’at asarini idrok etayotgan kishi ruhidagi O’zgarishlarni nafosat nuqtai nazaridan tadqiq qiladi.
SHunday qilib, estetika san’atni tO’la qamrab oladi va uning ich–ichiga kirib boradi: badiiy asarning yaratilish arafasidagi shart–sharoitlardan tortib, to u bunyodga kelib, asl egasi – idrok etuvchiga etib borgunigacha bO’lgan va undan keyingi jarayonlarni tadqiq etadi hamda ulardan nazariy xulosalar chiqaradi. Zero «San’at falsafasi» iborasining siri ana shunda.
Estetikaning ijtimoiy fanlar bilan O’zaro aloqasi. Estetika qadim-qadimdan kO’pgina fanlar bilan mustahkam aloqada rivojlanib kelgan. Quyida ularni kO’rib chiqamiz.