11-Mavzu: Jamoa tushunchasi va uning o’ziga xosliklari

 
7-MAVZU: TA‘LIM MAZMUNI.
1.
Ta‘lim mazmuni haqida tushuncha
2.
Ta‘lim mazmunini belgilovchi me‘yoriy hujjatlar.
3.
O‘quv adabiyotlarining yangi avlodini yaratish 
Mavzu uchun tayanch so‘zlar: 
Ta‘lim mazmuni, aqliy va jismoniy tarbiya, davlat ta‘lim standartlari, o‘quv 
reja, dastur, darsliklar, kasb-hunar ta‘limi. 
Adabiyotlar. 
1. Islom Karimov. «O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida». – 
T.: «O‘zbekiston» 1995 yil. 
2. Islom Karimov. «O‘zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqlolining 
asosiy tamoyillari». – T.: «O‘zbekiston». 
3. S.Tursunov, B.Nishonaliyev «Pedagogka». «O‘qituvchi» nashriyoti. T.1996 yil. 
4. M. Abdurasulov. «O‘zbek ma‘rifatparvar shoirlari ilm ma‘rifat haqida». T. 
«O‘qituvchi» 1981 yil. 
5. O‘.Aliqulov, R.Omonboyev. Jomiy va davoniy ta‘lim tarbiya haqida. T. 
«O‘qituvchi» 1981 yil. 
Ta‘lim mazmuni haqida tushuncha 
Ta‘limning mazmuni uning vazifalaridan kelib chiqadi. Ta‘limning mazmuni 
ilmiy bilimlar, ko‘nikma va malakalar tizimidir. O‘quvchi ilmiy bilim, ko‘nikma 
va malakalarni egallash jarayonida aqliy va jismoniy qobiliyatlarini rivojlantiradi, 
dunyoqarashi, ahloqi shakllanadi, hayotga, mehnatga tayyorlanadi. Ta‘lim 
mazmuniga insoniyat to‘plagan barcha ijtimoiy tajribalar kiradi. Uning mazmuni, 
xajmi, ijtimoiy tuzumning iqtisodiy talab va ehtiyojlari, fan-texnika taraqqiyoti 
darajasi bilan belgilanadi. Ya‘ni uning mazmuniga tabiat, jamiyat, inson va uning 
tafakkuri haqidagi bilimlar, hozirgi zamon fani, texnikasi, madaniyati, ishlab-
chiqarishdagi yangiliklar kiritiladi. Ta‘limning mazmuni o‘zgaruvchan, u doimo 
yangilanib turadi.
Bugungi kunda ta‘limning mazmuni O‘zbekiston Respublikasining «Ta‘lim 
to‘g‘risida» gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi» da belgilangan 
vazifalardan kelib chiqadi. Ta‘lim mazmuni jamiyat umumiy o‘rta ta‘lim oldiga 
qo‘yayotgan talab-buyurtma asosida belgilanishi kerak. Ya‘ni shakllanayotgan 
inson nimani bilishi, o‘rganishi, qanday insoniy fazilatlarga ega bo‘lishi haqidagi 
savollarga javob berishi kerak.
Ta‘lim jarayoni o‘quvchilarda: bilimdonlik, mustaqil fikrlash, ijodkorlik, 
tirishqoqlik, tashabbuskorlik, ziyraklik, intizomlilik, qiziquvchanlik kabi xislatlarni 
shakllantiradi. Tabiat, jamiyat, inson va uning tafakkuriga munosabati ham ta‘lim 
mazmunini belgilashga, ta‘lim olishga yordam beradi. O‘quvchi o‘zida 
shakllangan munosabatlarga asoslanib tevarak-atrofdagi narsalarni, voqyealarni 
baholaydi; oq-qorani ajratadi, ilmiy va g‘ayriilmiy hodisalarning farqiga boradi. 
Ta‘lim mazmuniga kiritilgan o‘quv materiali yuqori ilmiy va amaliy 
ahamiyatga ega bo‘lishi, ta‘lim jarayonining imkoniyatlariga mos bo‘lishi (ta‘limni 
tashkiliy shakllari, qonuniyatlar, tamoyillari, usullari, o‘quvchilarning umumiy 

---

rivojlanishi darajalariga, maktabning o‘quv-metodik hamda moddiy holati hisobga 
olinishi) lozim. 
Shuningdek, ta‘lim mazmunini belgilashda maktabda o‘qitiladigan barcha 
fanlarning o‘ziga xos hususiyatlari va fanlararo aloqa hisobga olinishi shart. 
Ta‘lim mazmuni ilmiy asoslagan DTS, o‘quv rejalari, dasturlari va darsliklarida 
ifodalanadi. Xususiy metodika nuqtai nazari bo‘yicha «ta‘lim» aynan bir o‘quv 
fani asosida o‘qitish va o‘qish faoliyatlarini birgalikda amalga oshirishni anglatadi. 
Pedagogika fani nuqtai nazaridan qaralganda esa «ta‘lim» o‘qituvchi va 
o‘quvchi ta‘sirining majmui bo‘lib, uning natijasida o‘quvchining aqliy salohiyati 
(intellekti), ruxiyatini rivojlantirish ma‘nosini bildiradi. 
Bilim-tabiatda, jamiyatda, inson ongida amal qilinadigan qonuniyatlarning 
turli belgilar (masalan, yozuv) vositasida moddiylashtirilgan ko‘rinishidir. Bilimlar 
qarash, g‘oya, ta‘rif, qoida, aniqlik, aksioma, teorema, omil va boshqa shakllarda 
beriladi; 
Ta‘lim jarayoni tarkibiga ko‘ra, o‘ta murakkab didaktik hodisadir. Agar bu 
jarayonga o‘qituvchi faoliyati nuqtai nazaridan yondoshsak, «o‘qitish jarayoni», 
o‘quvchilar faoliyati nuqtai nazaridan, esa «o‘quv jarayoni» iboralari ishlatiladi. 
O‘qitish eng qadimiy faoliyat turlaridan biridir. U mehnatning ijtimoiy 
taqsimlanishi natijasida alohida kasb sifatida ajralib chiqqan. Kishilar o‘qituvchilik 
kasbiga maxsus tayyorlanadi.
Ta‘lim ma‘lum bosqichlar asosida amalga oshiriladi: o‘rganiladigan narsa- 
hodisalarni bevosita yoki bilvosita idrok etish; oldin o‘rganilgan bilimlarni 
xotiraga, ya‘ni esga tushirish; bilimlarni amalda qo‘llash, fikrlash, ularning 
umumiy va xususiy alomatlarini ajratish.
Hozirgi an‘anaviy maktabda asosiy e‘tibor bilimlarni o‘zlashtirishga, 
ko‘nikma va malakalarni shakllantirishga qaratiladi. Bu o‘quv- tarbiya jarayonini 
tashkil etish tajribasining eng zaif tomonidir. Ma‘lumot mazmunining barcha 
elementlariga rioya qilib, ta‘lim jarayonini tashkil etish yo‘li bilangina har 
tomonlama rivojlangan yoshlarni еtishtirib chiqarish mumkin. Ta‘limning asosiy 
mazmunini uning vazifalari oydinlashtirib beradi. Asosiy vazifalarga aqliy tarbiya 
bilan bog‘lik bo‘lgan vazifalar kiradi. Bu vazifalar ichiga ilmiy va texnikaviy 
bilimlar, hamda ular bilan bog‘lik bo‘lgan malaka va ko‘nikmalar bilan 
qurollantirish, ajdodlarimiz qoldirgan tarixiy va madaniy qadriyatlarda hayotning 
ma‘nosi, jamiyatda insonning tugtan o‘rni, ta‘lim-tarbiyasi, odob - axloqi haqidagi 
xikmatli fikrlar borki, bular bugungi halq ta‘limi taraqiyoti uchun va milliy maktab 
yaratishi borasida yoshlarimizda insonparvarlik, poklik, imon-ye‘tiqod, muruvvat, 
vatanparvarlik, mehnatsevarlik, millatlararo do‘stlik munosabatlari, qaxramonlik, 
mardlik singari tuyg‘ularini tarbiyalaydi. 
Ta‘limni standartlashtirish-insoniyatning ijtimoiy ongida ro‘y bergan tub 
o‘zgarishlar tufayli kelib chiqqan zaruratdir. Chunki, axborotlar almashinuvi 
maksimal chegaraga еtgan davrimizda dunyoning bir burchagida yashayotgan kishi 
ikkinchi qutbda sodir bo‘layotgan voqyealarni bilibgina qolmay, ularning ne 
boisdan aynan shu tarzda ro‘y berganini anglashi va his qilishi zarurdir. Bir 
sayyorada bir vaqtda yashab turib, bir-birini tushunmaslik ba‘zan insonlar 
o‘rtasidagi munosabatlarni boshi berk ko‘chaga kiritib qo‘yishi mumkin. Shuning 

---

uchun ham iqtisodiy axvoli va taraqqiyot darajasi turlicha bo‘lgan davlatlarda
yashovchi barcha kishilarning fikrlash darajasini iloji boricha bir xil holatga 
keltirish extiyoji paydo bo‘ldi. Bu holat ta‘lim standartlari deb atalmish 
tushunchani yuzaga chiqardi. 
Standart-ta‘limda yaratilgan me‘yoriy reja, dastur, darsliklarni o‘zlashtirish 
ekvivalenti, ya‘ni ta‘lim mazmunini o‘zlashtirish darajasidir. Standartni ishlab 
chiqishda o‘quvchini haddan tashqari zo‘riqtirib yubormaslik talablariga rioya 
qilish, ya‘ni u o‘quvchi yoshiga mos, uni o‘zlashtirishga qurbi etadigan darajada 
bo‘lishi kerak. Bunda albatta, ta‘lim oluvchining qiziqishi, xoxishi, extiyoji 
hisobga olinishi lozim. Ta‘lim standartlarini o‘zlashtirishda shaxsga muhim 
ahamiyat berilishi, unga yakka tartibda yondashilishi maqsadga muvofiqdir. 
Standartlarni o‘quv jarayoniga tatbiq etishdan oldin o‘ta puxtalik bilan tajriba-
sinovdan o‘tkaziladi va shu asosda bosqichma-bosqich o‘quv jarayoniga kiritib 
boriladi. 
Davlat va jamiyat ta‘lim muassasalari oldiga muayyan ijtimoiy buyurtmalar 
qo‘yayotgan ekan, o‘sha muassasalar tomonidan tayyorlanadigan kadr egallashi 
lozim bo‘lgan ijtimoiy sifatlarining minimal chegarasini ham ko‘rsatib berishi 
tabiiydir. Tarbiyalanuvchi yoki ta‘lim oluvchilar egallashi lozim bo‘lgan bilim, 
ko‘nikma, malaka yoxud ma‘naviy sifatlarning eng quyi miqdori ilmiy asoslarda 
belgilab berilgan rasmiy pedagogik hujjat-davlat ta‘lim standarti hisoblanadi. 
Standartlarda belgilangan natijalarga erishilmasa, yo o‘sha ko‘rsatkichlarni egallay 
olmagan bola, yoxud yoshlarda muayyan miqdordagi bilim, ko‘nikma, malaka va 
ma‘naviy sifatlarni shakllantira olmagan pedagogikani mukammal deb bo‘lmaydi. 
Bundan ko‘rinib turibdiki, davlat ta‘lim standarti (DTS) nazorat vositasi, 
ayni vaqtda, ta‘lim muassasalarida ko‘zlangan ko‘rsatkichlarni qo‘lga kiritish 
uchun zarur bo‘lgan sharoitni belgilash o‘lchovi hamdir. Davlat ta‘lim 
standartlarining ko‘rsatkichlari qo‘lga kiritish uchun zarur bo‘lgan sharoitni 
belgilash o‘lchovi hamdir. Davlat ta‘lim standartlarining ko‘rsatkichlari amaldagi 
mavjud ta‘lim mazmunidan emas, balki shakllantirilayotgan o‘quvchiga 
singdirilishi lozim bo‘lgan sifatlarning jahon bo‘yicha zarur deb hisoblangan 
miqdoridan kelib chiqadi. 
Davlat ta‘lim standartlarining ikki asosiy vazifasini alohida ta‘kidlab 
ko‘rsatish lozim. Bunday standartlar umumiy o‘rta maktabda o‘quvchilarga 
beriladigan ta‘lim mazmunining majburiy minimumini hamda bitiruvchilarning 
tayyorgarlik darajasiga qo‘yiladigan talablar majmuasini belgilab beradi. Ta‘lim 
mazmunining majburiy minimumi o‘quv dasturlari va darsliklarda to‘liq o‘z 
ifodasini topishi shart. Bitiruvchilarning tayyorgarlik darajasiga ko‘ra o‘quvchi 
muayyan bosqichda egallashi shart bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarning 
minimal miqdori belgilanadi. 
Ta‘lim-tarbiya jarayoniga DTS ni joriy etish talablari rivojlangan g‘arb 
mamlakatlari tajribasiga asoslanadi. Ammo, shuni ham aytish kerakki, hali 
dunyodagi birorta jamiyatda ta‘limni standartlashtirish keng ko‘lamda amalga 
oshirilayotgani yo‘q. Chunonchi, mazkur yumushga birinchi bo‘lib qo‘l urgan 
Fransiyada bu ish hanuzgacha sinov darajasida, AQShda esa DTS yaratishga 
endigina kirishilmoqda. Yaponiya va Germaniya ta‘lim muassasalarida mazkur 

---

muammoni hal etish rejalashtirish bosqichida turibdi. O‘zbekistonda ta‘lim 
standartlari masalasiga davlat miqyosida yondashildi va uni ilmiy yo‘sinda hal 
etishdan tashqari, ta‘lim-tarbiya amaliyotiga joriy qilish maqsadida uzoq vaqt 
izlanishlar olib borildi, tajriba-sinovlar amalga oshirildi. 
O‘quv rejasi - davlat hujjatidir. Unga barcha umumta‘lim maktablari so‘zsiz 
amal qiladi. Bu hujjatda sinflar bo‘yicha o‘rganilishi lozim bo‘lgan o‘quv fanlari 
va shu fanlar uchun ajratilgan o‘quv soatlari ko‘rsatiladi. Bu hujjat maktabning 
yagona o‘quv rejasi hisoblanib, u halq ta‘limi vazirligi tomonidan tasdiqlanadi. 
Alohida aniq bir fanning o‘quv rejasi - shu fanni o‘qitish uchun ajratilgan soatlar 
va o‘quv yilining tuzilishini belgilab beruvchi davlat hujjatidir. 
O‘quv fan dasturi - har bir alohida fan uchun o‘quv dasturi tuziladi. Dastur o‘quv 
rejasiga asoslanadi. Fanning maqsadidan, o‘quv rejasi bo‘yicha ajratilgan soat va 
bilim hajmi uning tizimi mavjud jamiyatning g‘oyaviy-siyosiy yo‘nalishini o‘zida 
aks ettiradigan davlat hujjatidir. 
O‘quv dasturida bir sinfda alohida fanlar bo‘yicha o‘quvchilarga beriladigan 
ilmiy bilim, ko‘nikma va malakalarning hajmi belgilab beriladi. Dasturda fanning 
mazmuni, mavzu ketma-ketligi ikkinchi mavzu birinchini to‘ldirishi, izchillik bilan 
yoritiladi va ma‘lum mavzular orqali ko‘rsatiladi. O‘quv dasturida shu fan 
bo‘yicha o‘quvchilarga berilishi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar 
kichik mavzularda ifodalanib, mavzu maqsadi qisqacha izohlanadi. 
Fanning maqsadi va vazifasidan kelib chiqqan holda boblarga bo‘linadi. Boblar 
katta-katta mavzularga, katta mavzular esa kichik mavzularga bo‘linib, shu mavzu 
yuzasidai o‘quvchi qanaqa bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashgirishi lozim 
bo‘lsa, uning mazmuni qisqacha ifodalanib beriladi. O‘quv dasturining o‘zini amal 
qilinishi kerak bo‘lgan printsiplari mavjud, 
1. Dasturning aniq bir g‘oyaga asoslanganligi. 
Mustaqil jamiyatimiz taraqiyotining tamoyillariga asoslangan holda isloh qilingan 
har bir sohadagi fan, texnika, ishlab chiqarish, ijtimoiy munosabatlarda erishilgan 
yutuqlar darajasini ilmiy asosda aks ettirshi lozim.
2. Dastur ilmiylik printsipiga asoslanadi. 
Har bir ta‘lim va tarbiya g‘oyalari, ilmiy jihatdan tekshirilgan, ishonchli dalillar, 
kuzatishlar, manbalar va materiallar asosida kiritiladi. 
3. O‘quv dasturi- aniq mazmun va mantiqiy g‘oyalarni o‘zida aks ettirishi 
lozim. 
Dasturda fanning maqsad va vazifalari undagi bilim asoslari misollar va masalalar 
orqali o‘rgatiladi. Aks holda o‘rgatilayotgan bilim asoslarini nazariy jihatdan 
tushunish qiyin bo‘ladi. 
4. Nazariya bilan amaliyotning birligi printsipi. Talabalar olgan nazariy 
bilimlarini, amalda qo‘llay olishi ko‘nikmasini shakllantirish nazarda tutiladi. 
5. O‘quv dasturini tuzishda fanning tarixiy saboqlari inobatga olinadi. 
Vaqt o‘tishi bilan fan olamida yangi-yangi kashfiyotlar, ma‘lum bir ilmiy qonun-
qoidalar paydo bo‘lib, fan takomillashib boradi. Dastur fanning kelajakdagi 
istiqbolini o‘zida qisqacha ifodalaydi. 
6. O‘quv dasturi davlat tomonidan tasdiklangan reja asosida bakalavr, 
magistr, litsey, gimnaziya, kollejlarga alohida-alohida tuziladi. 

---