11-mavzu Mulohaza. Xulosa chiqarish Reja

Murakkab hukmlar va ularning turlari 
Hukm terminlari birdan ortiq bo‘lsa ularni murakkab hukmlar deyiladi. Masalan: 
Toshkent O‘zbekiston poytaxti va O‘rta Osiyodagi eng katta shahar. Bu hukmda «va»
bog‘lovchisi orqali ikkita hukm bir - biri bilan bog‘lanmoqda. Odatda logik bog‘lovchi sifatida 
«agar», «yoki», «va», «ham» kabi so‘zlar qo‘llaniladi. Murakkab hukmlarni turlarga ajratganda
ularning tarkibidagi mantiqiy bog‘lovchining mazmuniga alohida ahamiyat berish kerak. Shunga 
ko‘ra murakkab hukmlar birlashtaruvchi, ayiruvchi va shartli hukmlarga bo‘linadi.
Birlashtiruvchi (konyuktiv) hukm. Birlashtiruvchi hukmlar «va» (L) logik bog‘lovchi 
orqali ikki va undan ortiq sodda hukmlardan murakkab hukm hosil qilinadi. Masalan, Erkin
Vohidov o‘zbek xalqining atoqli shoiri va dramaturgidir. Bu hukmlarni bog‘lash mumkin, 
bunday paytda uning formulasi quyidagicha bo‘ladi S-R1 va R2 bo‘ladi yoki A1 A2-A2.
birlashtiruvchi hukmlar chin bo‘lishi uchun tarkibidagi sodda hukmlarning har biri chin bo‘lishi 
kerak. Agar ulardan birontasi xato bo‘lsa, boshqalari ham xato bo‘ladi. Masalan, quyidagi
jadvalga qarang. 
A

V
AUV

To‘g‘ri
To‘g‘ri
To‘g‘ri
To‘g‘ri
Xato
Xato

Xato
To‘g‘ri

Xato
Xato

Xato
Xato

Bu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, agar birlashtiruvchi hukmda birorta hukm xato bo‘lsa,
boshqalari ham xato bo‘ladi. Shuning uchun konyuktiv fikr barcha qismlarining to‘g‘ri bo‘lishini 
talab qiladi.
Ayiruvchi (dizkyutiv) hukmlar tarkibida «yoki» mantiqiy bog‘lovchi bo‘lib, bir qancha 
predikatlarni bir - biridan ajratib turadi. Masalan, talabalardan Botir yoki Yusuf yoki Sharif yoki
Salim musobaqada birinchi o‘rinni egalladi. Ayiruvchi o‘rinda ikki xil ma’noga ega. «S yoki S1, 

---

---

yoki S2- R dir» Mantiqiy bog‘lovchi «yoki» bu birlashtiruvchi, ayiruvchi ma’nosida ishlatiladi.

Bog‘lovchi «yoki» qa’tiy ayiruvchi ma’nosida ishlatilganda, hukmlarning biri albatta to‘g‘ri 
bo‘lsa, ikkinchisi xato bo‘ladi. Ikkalasi birdaniga to‘g‘ri bo‘lsa, ikkalasi birdaniga xato bo‘lsa
ham katta ayiruvchi hukm xato bo‘ladi. Institutga kirish uchun xujjat topshirgan abiturientlar 
konkursdan o‘tib talaba bo‘ladi yoki talaba bo‘la olmaydi.
1. .Abiturient albatta ikkalasidan biri bo‘ladi. 
2. Abiturient ham talaba bo‘lib, ham talaba bo‘la olmay qolishi mumkin emas. Bu shuni
ko‘rsatadiki, ikki oddiy hukmning biri to‘g‘ri (chin) bo‘lsa, ikkinchisi xato bo‘ladi. Agar 
abiturient talaba bo‘lsa, uning konkursdan o‘tmay qolishi xato bo‘ladi. Agar u konkursdan
o‘taolmaydigan bo‘lsa, demak talaba bo‘lgani xato bo‘ladi. 
Qat’iy ayiruvchi «yoki» «V» bilan belgilanadi. Uning xato yoki to‘g‘riligini quyidagi
jadvaldan ko‘rsatish mumkin. 
A
V

AVV 

To‘g‘ri
To‘g‘ri

Xato
Xato

To‘g‘ri
Xato

To‘g‘ri
Xato

To‘g‘ri
Xato

Xato
Xato

Bu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, qat’iy ayiruvchi hukmda agar A to‘g‘ri bo‘lsa V xato
bo‘lsa (ikkinchi qatorda) va A xato bo‘lsa V to‘g‘ri bo‘lsa (uchinchi qatorda) AVV xato bo‘ladi 
Bog‘lovchi «yo», «yoki» birlashtiruvchi - ayiruvchi hukmda biri xato bo‘lib, qolgan
ikkalasi xato bo‘lsagina xato (Murakkab) hukm hosil bo‘lishi mumkin. 
Masalan: Yuqori hosil olgan dehqonning yeri yoki unumdor, yoki u astoydil mehnat
qilgan.

A
V

AVV 

To‘g‘ri
To‘g‘ri

Xato
Xato

To‘g‘ri
Xato

To‘g‘ri
Xato

To‘g‘ri
Xato

Xato
Xato

Bundan ko‘rinadiki, dehqon yeri unumdor bo‘lsa ham, astoydil mehnat qilsa ham mo‘l 

hosil oladi.
Birlashtiruvchi - ayiruvchi hukmning formulasi esa quyidagicha; 
S yoki R yoki R1 yoki R2
A ham R ham R1 ham R2 dir. 
Shartli hukmlar asos va natija bog‘lanishini shartli ravishda ifodalaydi, bunday hukmlar
o‘z tarkibida bir necha sub’ekt va predikatga ega bo‘lib, ma’lum bir buyumni tasdiq yoki inkor 
etadi. Shartli hukm tasdiqlovchi bo‘lsa, unda Masalan, agar talaba yaxshi o‘qisa, u imtihonda
qiynalmaydi. Agar S-R bo‘lsa S1-R1 bo‘ladi shartli hukmlar ham chin ham xato bo‘lishi 
mumkin. Agar shartli hukmda bir hodisa ikkinchi hodisa bilan shartli munosabatda bo‘lsa xato
bo‘ladi.