11-mavzu Mulohaza. Xulosa chiqarish Reja

Hukmlar o‘rtasidagi munosabat (mantiqiy kvadrat) 
Tushunchalar o‘rtasidagi bo‘lgani singari, hukmlar o‘rtasida ham o‘zaro turlicha 
munosabat mavjud. Chunki, hukmlar ham ob’ektiv borliqning aloqa, munosabatlarini aks
ettiradi. 

---

---

Hukm munosabatlari chin va xato hukmlar holatini belgilaydi. Hukmlar taqqoslanadigan

yoki taqqoslanmaydiganlariga bo‘linadi. Agar hukmlar sub’ekti yoki predikat jihatidan har xil 
bo‘lsa, taqqoslanmaydigan hukmlar deb ataladi. Masalan, «Falsafa fandir» degan
hukmlarning predikatlarini munosabatga kiritib bo‘lmaydi va ularni o‘zaro taqqoslash mumkin 
emas.
Agar hukmlar har xil miqdorga ega bo‘lsa ham bir xil terminga (sub’ekt va predikatga) 

ega bo‘lsa, taqqoslanadigan hukmlar deb ataladi. Masalan, «Alisher Navoiy O‘rta asr Sharq

mutafakkiri», «Alisher Navoiy O‘rta asr Sharq mutafakkiri emas» taqqoslanadigan fikrlar 
o‘rtasida sig‘ishadigan va sig‘ishmaydigan aloqalar mavjud. Sig‘ishadigan aloqalar uch turdan
iborat. To‘liq mos kelishi (ekvivalent) munosabati, qisman mos kelish munosabati va bo‘ysunish 
munosabatlari.
1. To‘liq mos kelishi (ekvivalent) munosabati. Bunda ikki hukmning sub’ekti yoki 
predikati har xil so‘zlarda ifodalansada, bir xil predikatni ifodalaydi. Masalan, Dalida ma’ruzani
yaxshi o‘qidi, Dalida ma’ruzani yomon o‘qigani yo‘q.
2. Buysunish munosabati. Umumiy hukmlar (A,E) bilan ju’ziy (J va O) hukmlar
o‘rtasida buysunish munosabati bor. Agar umumiy hukmlar to‘g‘ri bo‘lsa unga bo‘ysinuvchi 
juz’iy hukmlar ham to‘g‘ri bo‘ladi. Masalan, «Hamma o‘zbek oilalarida bir - birini hurmat
qilish bolalar tarbiyasi to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilish lozim». 
Agar umumiy hukm xato bo‘lsa, qisman (juz’iy) hukm ham xato bo‘ladi. Masalan,
bizning hamma rahbarlar byurokrat emas. Ba’zi rahbarlar byurokrat emas. 
3. Qisman mos kelishi munosabati. Sifat jihatdan farq qiluvchi juz’iy hukmlar (j va O)
o‘rtasida qisman mos kelishi munosabati bor. Bunda fikrlar birdaniga to‘g‘ri bo‘lishi mumkin, 
biroq birdaniga xato bo‘lishi mumkin emas. Masalan, «ba’zi o‘simliklar suvda o‘sadi» (j) va
«Ba’zilari esa suvda o‘smaydi» (O). Bu fikrlarning har ikkalasi ham to‘g‘ri, biroq birdaniga xato 
emas.