12-mavzu. O’zbekiston milliy hisoblar tizimi – iqtisodiy statistikaning uslubiy negizi

Daromadlarning shakllanishi schyoti. Bu schyot mamlakat miqyosida, iqtisodiyot sektorlari va tarmoqlari kesimida tuziladi. Schetni tuzishdan ko’zlangan maqsad, mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot hamda iqtisodiyot sektorlari va tarmoqlarida yaratilgan yalpi qo’shilgan qiymatning tarkibini aniqlashdan iborat. Shu bilan birga, schyotdagi ko’rsatkichlar ishlab chiqarishda band bo’lgan barcha institutsion birliklarning birlamchi daromadlari tarkibini ifodalaydi.
Schyotni mamlakat miqyosida tuzilish sxemasi quyidagicha:

Ishlatilishi	Resurslar
2. Mehnat haqi	1. Yalpi ichki mahsulot (oxirgi bozor baholarida) (1.1+1.2)
3. Bevosita ishlab chiqarish uchun sof soliqlar : - bevosita ishlab chiqarish uchun soliqlar - bevosita ishlab chiqarish uchun subsidiyalar (minus ishora bilan)	1.1. Yalpi qo’shilgan qiymat (asosiy bozor baholarida)
4. Asosiy kapitalning iste’moli	1.2.Mahsulot uchun sof soliqlar -mahsulot uchun ssoliqlar -mahsulot uchun subsidiyalar (minus ishora bilan)
5. Sof foyda va aralash daromad, hammasi Shu jumladan: 5.1. Shartli foyda

Schetning resurs qismidagi YaIM ko’rsatkichi ishlab chiqarish schyotidan o’tadi. Schyotning resurs qismida keltirilgan mahsulot uchun soliq ko’rsatkichi institutsion birliklarning davlat sektoriga mahsulot(xizmat)ni iste’molchiga etkazilayotganda mahsulot (xizmat) birligiga nisbatan to’lanadigan soliqlardan iborat. Bu soliq tarkibiga qo’shilgan qiymat, aktsiz, import, eksport soliqlari kiradi. Odatda bu soliqni iste’molchi to’laydi.

Mahsulot uchun subsidiyalar davlat tomonidan ishlab chiqaruvchilarga mahsulot(xizmat) ishlab chiqarganliklari va eksport va import qilganliklari uchun mahsulot(xizmat) birligiga nisbatan beriladigan subsidiyalardan iborat.

Mehnat haqi ko’rsatkichi buxgalteriya hisobida ishlatiladigan “mehnat haqi” ko’rsatkichidan birmuncha farq qiladi. MHTda mehnat haqi tarkibi ikki qismdan iborat: 1) ishchi-xizmatchilarga yoziladigan ish haqi, ularga ishlab chiqarishda qatnashganliklari uchun beriladigan mukofotlar va qo’shimchalar daromad solig’i bilan birga; 2) ish haqidan (majburiy) sotsial sug’urta fondlariga ajratma(sotsstrax). Bu schyotdagi mehnat haqi tarkibiga ishlab chiqarishda qatnashgan barcha rezident va norezident birliklarga ish beruvchi birlik tomonidan mehnat haqi sifatida qilgan xarajatlari kiradi.
Bevosita ishlab chiqarish uchun sof soliqlar ikki qismdan iborat bo’lib, birinchi qismda bevosita ishlab chiqarish uchun soliqlar va ikkinchi qismda bevosita ishlab chiqarish uchun subsidiyalar qayd etiladi². Bevosita ishlab chiqarish uchun sof soliqlar bevosita ishlab chiqarish uchun to’langan soliqlardan olingan subsidiyalarni ayirish orqali topiladi. Bevosita ishlab chiqarish uchun soliqlar ishlab chiqarish faktorlari: er, ishlab chiqarish maydonlari, transport vositalari, ishchi kuchi va shu kabi ishlab chiqarish faktorlariga nisbatan qo’llaniladi. Odatda bu ko’rsatkich sof holda qayd qilinadi.
Keyingi ko’rsatkich asosiy kapitalning iste’moli ko’rsatkichi bo’lib, bu ko’rsatkich ishlab chiqarishda band bo’lgan (ishlatilgan) asosiy fondlarning(ishlab chiqarishda 1 va undan ortiq yil muddatda ishlatiladigan asosiy ishlab chiqarish vositalarining) ishlab chiqarish mobaynida yo’qotgan qiymatini tiklash uchun kerak bo’ladigan qiymatdan iborat. Bu ko’rsatkich MHTda asosiy vositalarni sotib olingan vaqtdagi boshlang’ich qiymatida emas, ishlatilgan hisobot davridagi bozor baholaridagi qiymatida eskirganligini tiklash uchun ketadigan xarajatlar miqdorida hisoblanadi. Bu ko’rsatkich, alohida hisoblangan bo’lmasa (ACI=0), foyda ko’rsatkichi yalpi foyda deb, aralash daromad - yalpi aralash daromad deb yoziladi.
Sof foyda ko’rsatkichi iqtisodiyot nomoliya va moliya sektorlarining daromadlarni shakllanishi schyotidagi muvozanatlashtiruvchi ko’rsatkich bo’lib, birliklarning mahsulot uchun soliqlar to’laguncha bo’lgan foydasidan iborat. Agarda bu ko’rsatkich yalpi usulda, ya’ni ACI bilan birgalikda hisoblangan bo’lsa, yalpi foyda deb yoziladi.