16-mavzu. O‘qituvchining tarbiya texnologiyalari asosida faoliyat olib borishi. Reja

Ommaviy metod sifatida dialektikaning asosiy qonuniyatlari — mikdor o`zgarishlaridan sifat o`zgarishlariga o`tish, qarama-qarshiliklar birligi va kurashi, inkorni inkor etish qonuniyatlaridan foydalaniladi. Uning asosiy xususiyati shundaki, ular hech qanday istisnosiz, ob`ektiv reallikning barcha hodisalarini taxlil qilish uchun qo`llaniladi, biroq o`qituvchilarga faqat so`nggi natijalarni aniqlashtirib olishni talab etadigan va o`rganiladigan ob`ekt to`grisida aniq ma`lumotlarni beradi.
Tarbiya ko`rganlikni aniqlashning an`anaviy metodini amapga oshirish yanada aniq natijaparni olishga imkoniyat yaratadi. Ular allaqachon etarli darajada ishlab chiqilgan va turli toifadagi o`qituvchilar tomonidan qo`llanilmoqda. Amaliyotda olib borilayotgan faoliyatlar natijasida, kuzatish metodi birmuncha maqbul hisoblanadi. Ushbu metod insonning shaxsiy faoliyati xususiyatlarini, ularning tabiiy (ilmiy, o'yinli, kasbiy faoliyat va boshqalar) shart-sharoitlarda namoyon bo'lishini tahlil qilish asosida o'rganib chiqish tushuniladi. U o'quvchilarning tarbiya ko'rganlik darajasi to'g'risida xulosa chiqarishga imkoniyat beradigan xatti-harakatlari, xulq-atvorini muhokama qilishi, shaxsiy xususiyatlarida namoyon bo'lishini tavsiflaydigan dalillaming tizimli, maqsadga muvofiq jamlanishini ko'zda tutadi.
Tarbiya ko`rganlikning eng ko`p foydalaniladigan uslubi diagnostik metod bo`lib, unda faoliyat individual diagnostik suhbat tariqasida olib boriladi. Ushbu metod pedagogik aniqpash (diagnostika) nuqtai nazaridan o`quvchining tarbiya ko`rganlik darajasini o`zi, atrof muhitdagi kishilar va ob`ektiv real hodisalar to`g`risida bildirgan fikrlari asosida baholab mazmunini tahlil qilish asosida o`rganishdan iborat. Diagnostik metod asosida o`qituvchi nafaqat o`quvchining ichki dunyosi, uning qarashlari, ishonchlari, ideallarini chuqur anglab etishi, balki ijobiy intilishlarini qo`llab-quvvatlashi, uni mavjud muammolarni hal etishga yo`naltirishi, foydali ishlgtszga ruqlantirishi, yo`l qo`yilgan kamchiliklarga e`tibor qaratishi va ularni bartaraf etishga yordam berish imkoniyatiga ega bo`ladi.
Umumiy guruhning cjw ra metodi sifatida faoliyat natijalarini tahpil qilish uslubi ishtirok etadi. U o`z mohiyatiga ko`ra, o`kuvchining tarbiya ko`rganlik darajasini u amalga oshirayotgan ijtimoiy va boshqa foydali mehnat faoliyatini tahpil qilish asosida 5fganishdan iborat. Mazkur uslub o`qituvchi tomonndan tarbiyalanuvchilarning xattiharakatlari va qiziqishlari, ta`lim-tarbiya jarayonida, har xil majburiyatlarni bajarishdagi yuksak natijalar va kamchiliklarning hisobga olinishini nazarda tutadi, bu esa muayyan bir o`quvchining kasbga yo`naltirilganligi xususiyatlari, uning xarakteri, hayotiy holatining shakllanganlik darajasi va boshqa faoliyatlari to`g`risida xulosa chiqarishga imkon beradi.
Bayon etilgan metodlardan tashqari o`quvchining tarbiya ko`rganligini aniqlash (diagnostika)da boshqa bir qator metodlar ham pedagogikpsixologik adabiyotlarda batafsil yoritib berilgan. Ulardan har biri, umumiy maqsadga ega bo`lgan holda, maxsus hodisalarni tahlil qilish asosida unga erishilishini nazarda tutadi:
• hujjatlarni tahlil qilish metodi - o`kuvchi shaxsini o`rganishga oid hujjatlarning mazmuni (tavsifnomalar, takrizlar, tavsiyanomalar va boshqalar);
• tajriba metodi - o`qituvchilarning fikrlariga ko`ra, zarur bo`lgan sifat, apbatta, namoyon bo`ladigan maxsus tashkil etilgan shartsharoitlarda tarbiya ko`rganlikning namoyon bo`lishi;
• anketalashtirish metodi (interv`yu) - oldindan tayyorlab qo`yilgan savollarga o`quvchi tomonidan beriladigan yozma yoki og`zaki javoblarning mazmuni;
• mustaqil xususiyatlar metodi - boshqa shaxslarni muayyan bir insonning tarbiya ko`rganligi to`g`risida fikr va mulohazalarini baholash va muhokama qilish;
• tarjimai hol metodi - shaxs hayotida oldingi mehnat faoliyati davrining ijtimoiy-psixologik nuqtai nazardan yoritilishi.
SHuni hisobga olish joizki, ko`rib chiqilgan umumiy metodlarni qo`llash o`qituvchiga tarbiya ko`rganlik darajasi to`g`risidagi o`quvchi haqidagi xulosani shakllantirish uchun etarli darajada mukammal ma`lumotlarni beradi. Biroq, ulardan har biri apohida natijalarning to`liq ob`ektivligini ta`minlamaydi. Mazkur ko`rsatkich ularni tizimli ko`llashda shart-sharoitlarni oshirish mumkin.
Tarbiya ko`rganlikni aniqlash (diagnostika) natijalarining ishonchliligini oshirishning yana bir sharti sifatida uchinchi guruh metodlaridan - maxsus xususiy metodlardan foydalanish tavsiya etiladi. Ular, ko`pincha, professional psixologlar tomonidan psixologiya tarmoqparidan biri bo`lgan psixologik diagnostika (psixodiagnostika) doirasida qullaniladi. Ushbu maqsadtsa, ko`pincha, o`quvchining maxsus ishlab chiqilgan so`rovnomada bayon etilgan savollarga javoblarini taxlil qilish asosida tarbiya ko`rganlik darajasining diagnostikasini ko`zda tutadigan so`rov uslubi qo`llaniladi. Hozirgi vaqgda G.Ayzenk, R.Kettel, Dj.Teylor, YA.Streyayau kabi xorijlik psixologlarning har bnr millat mentalitetiga moslashtirilgan shaxsiy so`rovnomalari hamda mahalliy psixologlarning bir qator ishlanmalari keng tarqalgan.
SHuningdek, ta`kidlash joizki, so`nggi yillarda komp`yuter texnologiyalari yordamida amalga oshirilayotgan so`rov uslubiyotlari ishlab chiqilmoqtsa va amaliyotga tatbiq etilmoqda. Bu ularga kira olish va uning nafaqat professional psixologlar, balki turli toifadagi o`qituvchilar tomonidan qo`lanilishi imkoniyatini kengaytiradi. Ulardan o`z-o`zini diagnostika qilishda ham qo`llanilishi mumkin.
Yuqorida bayon etilgan fikr-muloxazalarga tayangan holda o`qituvchi tarbiyachi sifatidagi faoliyatida quyidagi jarayonlarni bilishi lozim:
1. Tarbiya muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida shaxsni har tomonlama rivojlantirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni bo`lib, har qanday tuzum va zamonda ijgimoiy munosabatlar mazmunini aniklash, ularni tashkil etish asosi bo`lib kelgan.
2. Yosh avlod tarbiyasi turli makon va zamonda muayyan maqsad asosida tashkil etiladi. Ijgimoiy tarbiyani yo`lga qo`yish jarayonida bir qator vazifalar hal etiladi. Tarbiyaning maqsad va vazifalari ijtimoiy tuzum mohiyati, taraqqiyot darajasi, ijtimoiy munosabatlar mazmuni, shuningdek, jamiyat fuqarolarining dunyoqarashi, intilishlari, orzu - niyatlari asosida belgilanadi.
3. Tarbiya jarayonining xususiyatlarini chuqur anglash va ularni inobatga olgan holda tarbiyani tashkil etish oldinga qo`yilgan maqsadga erishish, shuningdek, belgilangan vazifalarni ijobiy hal etish imkoniyatini beradi.
4. O`qituvchi pedagogik texnologiya bilan bir qatorda tarbiya texnologiyasiga ega bo`lishi lozim: xatti-harakatlarning algoritmi, tarbiyalash shakllarini bilishi, har qanday tarbiyalash metodini amalga oshirish bo`yicha barcha operatsiyalarni mukammal bajara olishi lozim.