16. Sut emizuvchilarning inson hayotidagi ahamiyati

30. Reptiliyalarning (ilonlarning) kelib chiqishi va evolyutsiyasi. Markaziy Osiyo gerpetofaunasining oziga xos vakillari.
Sudralib yuruvchilar qadimda suvda hamda quruqlikda yashovchilardan kelib chiqqan. Bundan 300 mln yil oldin yer yuzida iqlimning tobora quruqlashib borishi ta’sirida suvda yashovchilar quruq iqlimga moslashib borgan:ularning terisi qalinlashgan; o‘pkasi kengayib, teri nafas olishda ishtirok etmaydigan bo‘lib qolgan. Tuxumlarining po‘sti ham qalinlashib, ular quruqlikka tuxum qo‘ya boshlagan. Ulardan hozirgi sudralib yuruvchilar paydo bo‘lgan. Suvda hamda quruqlikda yashovchilarning boshqa bir qismi o‘zgarib, ulardan hozirgi dumlilar va dumsizlar kelib chiqqan.
Reptiliyalar evolyutsiyasi nihoyatda tez va avj olib borgan Permdavri oxiridan ancha ilgari ular stegotsefallarning ko’pini siqibchiqargan. Yangi sharoitda yashash imkoniyatiga ega bo’lgan reptiliyalar yangi muhitda nihoyatda turli-tuman sha-roitga duch kelgan. Shunday turli-tuman sharoit tasirida va quruqlikda boshqahayvonlar tomonidan deyarli raqobat bo’l- maganligi natijasida keyingi vaqtlarda reptiliyalar o’sib-gullashi tezlashgan. Ular quruqlikka moslanish imkoniyatiga ega bo’lishi bilan bir qatorda shu sharoitga moslanishga maj-bur bo’lgan ham. Keyinchalik bulardan ko’plari suv sharoitiga ikkilamchi moslanishga muvaffaq bo’lgan. Ayrimlari xavo hay-zonlariga aylangan. Reptiliyalarning moslanish tufayli o’z-garuvchanligi hayratga soluvchi darajada edi.Mezozoy erasi to’liq ravishda reptiliyalar erasi deb hisoblanadi.Dastlabki kaltakesaklar(Prosauria) tuban reptiliyalar guruhlaridan birk- bo’lib, bosh suyagida ikkita yonoq suyagi bo’lgan
Psevdozuxiyalar (Pseudosuchia) ehtimol, birlamchi kaltakesaklar bilan bir tomirdan kelib chiqqan. Ular dastlab trias boshida paydo bo’lgan.
Timsohlar (Crocodilia), triasning oxirlarida paydo bo’lgan. Yura davrida yashagan timsohlar, haqiqiy suyak tanglayi bo’l-masligi va ichki burun teshiklari tanglay suyaklari orasiga ochilishi bilan hozirgi timsohlardan tubdan fark qiladi
Kanotli kaltakesaklar (Pterosauria) mezozoy davrida yashagan reptiliyalarning ajoyib moslanishga ega bo’lgan guruhi
Dinozavrlar (Dinosauria) psevozuxlarning trias boshidan to bo’r davri oxirigacha yashagan
Kaltakesak chanoqlilar dastavval orqa oyoqlarida sakrabyuruvchi yirtqich hayvonlar bo’lgan.