1,Adabiyot (Bolalar adabiyoti) fanining maqsad va vazifalari

13,QAMBAR OTANING MUHAMMAD ALINING HAYOTI VA IJODIY FAOLIYATI
Qambar Ota (Oʻtayev) 1941 yil 12 yanvarda Kattaqoʻrgʻon shahrida tavallud topdi. Samarqand suv xoʻjaligi texnikumida, Samarqand davlat universiteti oʻzbek filologiyasi fakultetida (1958–1967) tahsil oldi. Mehnat faoliyatini 1967 yilda “Samarqand universiteti” gazetasi muharriri sifatida boshladi. Keyinchalik Samarqand qishloq xoʻjalik kooperativ institutida ijtimoiy fanlar fakulteti rahbari, falsafa kafedrasi oʻqituvchisi sifatida dars berdi.
1976 yili Toshkentga koʻchib kelib, Gʻafur Gʻulom nomidagi Adabiyot va sanʼat nashriyotida, “Oʻzbekiston agitatori” jurnalida, “Xalq soʻzi”, “Maʼrifat” gazetalari hamda Oʻzbekiston istiqbolini belgilash davlat qoʻmitasida turli lavozimlarda ishladi.
Shoirning “Ona Vatan” deb nomlangan ilk sheʼri 6-sinfda oʻqib yurgan paytida Kattaqoʻrgʻon tuman gazetasida bosildi. “Kitobcha va buzoqcha” nomli dastlabki toʻplami 1965 yili chop etildi. Shundan soʻng bolalarga bagʻishlangan “Yoshlik sururi” (1972), “Chinor ansambli” (1976), “Adashboy” (1975), “Bizning kosmos” (1976), “Tinim bilmas shamolvoy”, “Chavandoz orzusi” (1985), “Shirin soʻz” (1988), “Gʻildirak” (1989), “Tabiatga rahmat” (1991), “Sizday yashagim kelar” (1994), “Bolalarning koʻzlari” (1995), “Toshpolvon va ishpolvon haqida ertak”, “Guldasta” (2001), “Alifbe bayrami” (2003), “Quyosh bilan gaplashdim” (2005), “Kitobsevar Oftoboy” (2006), “Tomda uxlagan bola” (2008), “Quyosh bola, oy bola” (2010), kattalar uchun “Vatan tuprogʻi” (1976), “Diydor” (1981), “Izlar” (1991), “Tinmay izlan, yuragim”, “Dil koʻrki” (2010) kabi koʻplab kitoblari nashr qilindi.
Tarjimon sifatida belorus, ukrain, latish, eston, rus, shuningdek, jahon bolalar shoirlari ijodidan saralab oʻzbek tiliga oʻgirdi. Ayni choqda oʻzining ham koʻplab sheʼrlari rus, belorus, qozoq, qoraqalpoq, turkman, tojik, uygʻur, turk tillariga tarjima qilindi.
Qambar Otaning ellikka yaqin sheʼri boshlangʻich sinf darsliklari, darsdan tashqari oʻqish kitoblari, maktab va bogʻchalar uchun metodik qoʻllanmalar, tabiat darsliklariga kiritilgan. Yuzdan ortiq sheʼrlariga kuylar bastalangan.
Qambar Ota bolalar adabiyoti rivojiga qoʻshgan xizmatlari uchun 1999 yilda “II-darajali Sogʻlom avlod uchun” ordeni bilan taqdirlandi.
“Oʻzbek adiblari” (S. Mirvaliyev, R. Shokirova. Toshkent, Gʻafur Gʻulom nomidagi adabiyot va sanʼat nashriyoti, 2016) kitobidan.
Shoirning so‘nggi yillarda yaratgan «Toshpolvon va ishpolvon haqida ertak», «Qush bilan gaplashdim», «Tomda uxlagan bola» kabi to‘plamlariga kirgan axloqiy-didaktik xarakterdagi asarlari kichkintoylarni yuksak ma’naviyat ruhida tarbiyalashga qaratilishi bilan alohida e’tiborga loyiq. Shuning uchun ham qariyb 30 yillardan beri sara she’rlari maktab darsliklari, darsdan tashqari o‘qish kitoblaridan bolalar bog‘chalari va maktablar uchun metodik qo‘llanmalardan tushmay keladi.
Jumladan, birinchi sinf «Odobnoma» darsligiga kiritilgan «O‘zbekiston - onajon», 1-sinf «O‘kish kitobi»dagi «Er», 2-sinf «O‘qish kitobi»dagi «Bog‘da», 4-sinf «O‘qish kitobi»dagi «Non qayerdan keladi?» kabi talay she’rlari kichkintoylarni atrofimizdagi olam bilan tanishtirish orqali Vatanga muhabbat tuyg‘ulariga turtki beradi.
Shoirning «Ay-yay-yay…», «Bolalarning ko‘zlari», «Toy bola», «O‘zbekiston - Onajon!», «Bunday o‘lka qayda bor?!», «Bola aziz», «Kulishlaring», «Suyukli navro‘zim», «Oftobjonim - o‘rtoqjon», «Gul-loladan jamalak», «Gul yaxshi, lola yaxshi», «Polvonman» kabi qo‘shiqlarini kichkintoylar, ayniqsa, sevib ijro qilishadi.
Hazilnamo she’rlardan «G‘ildirak ichida yugurgan olmaxon», «Hazilkashlar», «Qovoqlar», «Yayrab yurgin, echkicham» kabi she’rlar bolalar dilini yayratadi. Xullas, bolalarni ham quvnatadigan, ham fikrga chorlab, o‘ylatadigan asarlarida taniqli shoir Qambar O‘tayevning talanti yorqin namoyon bo‘lgan.
Taqdir taqozosi bilan bo‘lajak shoirning bolaligi Koson va Chiroqchi dashtlarida, Urgutning Bahrin qishlog‘ida, Darg‘om anhori bo‘ylarida, Pastdarg‘om tumani dalalarida, Kattaqo‘rg‘on shahrida va undan sollanib oqib o‘tuvchi /O‘sha paytda to‘lib tinib yayrab oquvchi/ hayotbaxsh Kattaqo‘rg‘on anhori va Nahripoy va undan nariroqda Qoradaryo bo‘ylaridagi so‘lim jiydazor, o‘rikzor, uzumzorlar, turfa-tuman mevazorlarga to‘lib toshgan unutilmas go‘shalarda o‘tdi.
Ijodga qattiq ko‘ngil qo‘ygan shoir 1974 yilda oilasi bilan Toshkentga ko‘chib kelib G‘afur G‘ulom nomli Adabiyot va san’at nashriyotida ish boshlaydi. Bisotida ancha yetilib qolgan she’rlarini to‘plab “Vatan tuprog‘i”, “Bizning kosmos” nomli kitoblarini chop ettirdi. She’rlari va ertak-dostonlari tiniqib, tilga tusha boshladi.
Shoir Qambar ota yozgan asarlari ichida vatanparvarlik, ta’lim tarbiyaga oid “Sadoqat”, “Vatan sog‘inchi”, “O‘xshamay ketgur...”, “Qo‘ng‘izlar jangi”, “Bola aziz”, “Sardor afsonasi”, “O‘tgan gap” kabi teran mazmunli she’rlari va talant bilan yozilgan “Erka egizaklar”, “Bog‘bon hikoyasi” dostonlari, yuzlab qo‘shiqlari shuhrat keltirdi.
Shoirning ijodi 1999 yilda Prezidentimiz tomonidan II-darajali “Sog‘lom avlod uchun” ordeni bilan taqdirlandi.
Atoqli oʻzbek shoiri, adib, tarjimon va olim Muhammad Ali 1942 yilning 1 martida Andijon viloyatining Boʻz tumanidagi Beshkal qishlogʻida dehqon oilasida tugʻilgan. 1959 yil Toshkent viloyatining Bekobod tumanida Navoiy nomidagi oʻrta maktabni bitirdi. Moskvada Gorkiy nomidagi Adabiyot institutida tahsil oldi (1960–1966). Gʻafur Gʻulom nomidagi nashriyotda muharrir (1967), boʻlim mudiri, bosh muharrir (1982), Oʻzbekiston televideniyesida bosh muharrir (1985), Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasi tarjima markazi raisi (1989), Oʻzbekiston Milliy universitetida kafedra mudiri (1994), “Oltin meros” jamgʻarmasi raisi (1999), Xalqaro Amir Temur fondi raisi(2003) boʻlib ishladi. 2013 yildan Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasi raisi lavozimida ishlamoqda.
Muhammad Ali XX asrning 50-yillari oxirida adabiyotga kirib keldi. Uning ilk sheʼri oʻn besh yoshida 1957 yil 17 fevralda hozirgi “Oʻzbekiston ovozi” gazetasida bosilgan.
Adibning 40 dan ortiq kitobi chop etilgan. Bular orasida “Fazodagi hislar” (1967), “Shafaq” (1968), “Otalar yurti” (1970), “Oq nur” (1977), “Ilhom parisi” (1980), “Sevsam, sevilsam”(1983), “Vechniʼy mir” (roman v stixax, 1984), “Saz” (rus tilida, 1984), “Sen bir gulsan” (1989), “Ona duosi” (1994), “Saylanma” (1997) “Men oʻzim, oʻzim”(2011) sheʼriy kitoblari alohida ajralib turadi.
Adib ijodida “Mashrab” (1966), “Gumbazdagi nur” (1967), “Beshgul” (1969), “Oshiqlar ertagi” (1975) dostonlari, “Boqiy dunyo” (1979) sheʼriy romani salmoqli oʻrin egallaydi. “Sarbadorlar” (1989) roman-dilogiyasi, “Ulugʻ saltanat” epopeyasi ‒ “Jahongir Mirzo” (2003), “Umarshayx Mirzo” (2006), “Mironshoh Mirzo” (2010), “Shohruh Mirzo” (2013), “Abadiy sogʻinchlar” (2005) roman-xronikasi oʻquvchilarning sevimli asarlariga aylangan. “Ulugʻbek Mirzoning soʻnggi kuni” (2001), “Masposhsho va Oyparcha” (2002), “Hindiyona afsona” (2006), “Navoiy va Boyqaro”(2015) pyesalari ham adib qalamiga mansubdir.
Muhammad Ali bolalar uchun ham ijod qiladi. Uning “Ninachi haqida ertak” (1976), “Uch oltin gʻisht”(2015) kitoblari nashr etilgan.
Muhammad Alining “Oʻz-oʻzingni anglab yet” (1988), “Haqiqatdan chekinma, tarix!” (1990), “Qafasdagi bulbullar” (1996), “Amir Temur chamani”(2003), “Amir Temur va Yildirim Boyazid”(2007), “Tarix saboqlaridan xulosalar chiqarib yashaylik”(2014) nomli esselarida tariximizning dolzarb masalalari haqida bahs yuritadi. “Oshiq boʻlmay, Haq diydorin koʻrsa boʻlmas” (1992), “Men koʻrgan Amerika” (2000), “Amir Temur chamani” (2006), “Zamondoshim portretiga chizgilar”(2012,) “Oq laylak”(2015) kabi publitsistik ruhdagi kitoblari oʻquvchilar tomonidan qizgʻin kutib olindi.
Oʻzbek adabiyotida Sohibqiron Amir Temur siymosining yaratilishi, uning xalqimiz suyadigan obrazlar qatoriga koʻtarilishida Muhammad Alining xizmatlari beqiyosdir. Ijod yoʻlining boshidayoq bu mavzuga tabu qoʻyilganiga qaramay, adib jasorat koʻrgizib, Amir Temur haqida sheʼrlar yozdi, keyinchalik maktab darsligiga kiritilgan “Gumbazdagi nur” dostonini yaratdi, maqola va esselarini eʼlon qildi. “Sarbadorlar”(1989) roman=dilogiyasida hali mustamlaka davrida oʻzbek adabiyotida birinchi boʻlib prozada Amir Temur siymosini tasvirlab berdi, soʻng dadillik bilan “Ulugʻ saltanat” tarixiy epopeyasini yaratishga kirishdi va bu borada yigirma yil mehnat qildi. Epopeyada oʻzbek xalqining XIV asrdagi turmush-hayoti tasvirlanarkan, tarixiy hodisalar oqimida Amir Temur obrazining tadrijiy oʻsib borishi, uning xarakteridagi adolatparvarlik, halollik, mardlik va vatanparvarlik fazilatlari koʻrsatib berilgan.
Adib “Tanlangan asarlar”ining hozirgacha 3 jildi bosilib chiqdi(2011–2016).
Badiiy tarjimada ham adib faollardan hisoblanadi. Hind eposi “Ramayana” (1978), qoraqalpoq eposlari “Shahriyor” (1977), “Masposhsho” (1985), shuningdek, Hoqoniy, Gyote, Byorns, Shiller, Bayron, Pushkin, Lermontov, Maxtumquli, Berdaq, Abay, Tagor, R. Hamzatov asarlaridan namunalar ham Muhammad Ali tomonidan oʻzbek tiliga oʻgirilgan. U “Shahriyor” eposi tarjimasi uchun Berdaq nomidagi mukofotga loyiq koʻrilgan(1984).
Adib – filologiya fanlari nomzodi (1992). Uning asarlari jahonning yigirma beshdan ortiq tillariga tarjima qilingan. Adibning “Abadiy sogʻinchlar” roman-xronikasi ingliz tiliga tarjima qilinib Toshkentda chop etildi (2006), “Jahongir Mirzo” va “Umarshayx Mirzo” romanlari rus tilida(2015–2016), “Jahongir Mirzo” turk tilida nashr etilgan(Stambul, 2008).
Muhammad Alining pedagogik faoliyati ham diqqatga sazovor. U oʻn uch yil davomida (1992–2005) AQSHning Vashington universiteti talabalariga oʻzbek tili va adabiyotidan dars berdi.
Oʻzbekiston xalq yozuvchisi Muhammad Ali “Mehnat shuhrati”(1999), “El-yurt hurmati”(2014) ordenlari bilan mukofotlangan. “Ulugʻ saltanat” tarixiy roman-dilogiyasi uchun Oʻzbekiston Respublikasi Davlat mukofotiga sazovor boʻlgan (2007).
“Oʻzbek adiblari” (S. Mirvaliyev, R. Shokirova. Toshkent, Gʻafur Gʻulom nomidagi adabiyot va sanʼat nashriyoti, 2016) kitobidan.