1I-22 guruh talabasi Mamadaminov Bekzodning Iqtisodiyot nazariyasi fanidan

Mulk ob`ekti - bu tabiatga, ob`ektga, energiyaga, ma`lumotga, mulkka, ma`naviy, intellektual qadriyatlarga, to’liq yoki ma`lum darajada ushbu ob`ektga tegishli bo’lgan mulkiy munosabatlar shaklidagi mulk munosabatlarining ‘passiv tomoni. Mulk ob`ekti ko’pincha shunchaki mulk deb ataladi. Mulk ob`ekti bo`lgan korxonalarning davlat va nodavlat shakli bo`yicha 2020-2021 yillar bo`yicha taqsimlanganligi ko`rsatilgan¹.

Mulk tarkibi	2020 %hisobida	2021 % foiz hisobida
Davlat mulki	22,0	14,6
Nodavlat mulk	78,0	85,4

"Munlk munosabatlari" tushunchasi, bir tomondan, mulkdorning “uning narsasiga” munosabati, ya`ni mulk va subyekt o’rtasidagi ob`ektiv-ob`ekt munosabatlarini o’z ichiga oladi. Ushbu dastlabki munosabatlar mulkchilik subyektlari o’rtasidagi munosabatlarning, ya`ni subektiv munosabatlarning muhim sharti bo’lib xizmat qiladi. Mulk munosabatlarining ikki tomoni bor: huquqiy va iqtisodiy.

Mulkchilikning huquqiy tushunchasi iqtisodiy tushunchadan ancha oldin paydo bo’lgan. Mulkni huquqiy talqinning nisbiy soddaligi va ravshanligi, shaxsning narsaga, ob`ektga bo’ysunadigan kuchli irodali munosabati sifatida ijtimoiy ongda mustahkam o’rnashgan. Rim yuristlari mulkni biror narsaga egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish huquqi sifatida belgilab qo’ydilar. Ya`ni, mulk huquqiy jihatdan mulk munosabatlarini ifodalaydi: huquqiy normalar mahsulotning qandaydir subyektlarga (fuqarolar, guruhlar, sinflar, aholi, davlat) taqsimlanishi va taqsimlanishini belgilaydi. Boshqacha aytganda, huquqiy tomon mulk huquqini qonunlashtiradi va bu huquqlarni me`ros qilib olish, topshirish va sotishni tartibga soladi. Egasi o’ziga tegishli bo’lgan narsalarga egalik qilish, undan foydalanish va ularni tasarruf etish huquqini oladi va davlat ushbu huquqni qonun hujjatlari orqali ta`minlaydi.
Amerikalik iqtisodchilar R. Coase va A. Alchian mulk huquqi nazariyasini ishlab chiqdilar. “Mulk huquqi” tushunchasi 11 tarkibiy qismdan iborat huquqlar to’plamini o’z ichiga oladi:
1) mulk huquqi, ya`ni imtiyozlarni eksklyuziv jismoniy boshqarish huquqi;
2) foydalanish huquqi, ya`ni tovarlarning foydali xususiyatlaridan o’zi uchun foydalanish huquqi;
3) boshqarish huquqi, yahni imtiyozlardan foydalanishni kim va qanday taominlash to’g’risida qaror qabul qilish huquqi;
4) daromad olish huquqi, ya`ni tovarlardan foydalanish natijasida olingan natijalar huquqi;
5) suveren huquq, ya`ni tovarni begonalashtirish, isteomol qilish, o’zgartirish yoki yo’q qilish huquqi;
6) xavfsizlik huquqi atrof-muhitga zarar etkazilishidan himoya qilish huquqi;
7) tovarlarni meros qilib olish huquqi;
8) tovarga cheksiz egalik qilish huquqi;
9) atrof-muhitga zararli bo’lgan tarzda foydalanishni taqiqlash;
10) jarima ko’rinishidagi javobgarlik huquqi, ya`ni. Qarzni to’lashda foyda yig’ish imkoniyati;
11) qoldiq belgi huquqi, ya`ni buzilgan vakolatlarning tiklanishini ta`minlaydigan protseduralar va institutlarning mavjudligi huquqi.
Mulk huquqi deganda, odamlar soni cheklangan miqdordagi tovarlarning mavjudligi va ulardan foydalanish bilan bog’liq bo’lgan, odamlar o’rtasidagi munosabat tushuniladi. Shuni ta`kidlash kerakki, mulkni qonuniy konsolidatsiya qilish bu jarayonning o’zi emas, faqat mulkni ajratish jarayonining muzlatilgan natijasidir. Ammo doimiy ravishda rivojlanib boradigan iqtisodiy munosabatlar, o’zlashtirishning yangi shakllarini yaratadi, agar huquqiy hujjatlar amaldagi iqtisodiy munosabatlarga to’g’ri kelmasa, ular rivojlanishiga to’sqinlik qilishi mumkin. Mulkchilikning yuridik shakli odamlar tomonidan moddiy tovarlarni rasmiy ravishda o’zlashtirilishini aks ettiradi, iqtisodiy tovarlarning real o’zlashtirilishi ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste`mol qilish jarayonlarida ro’y beradi. Iqtisodiy nazariya resurslar va mahsulotlarni o’zlashtirish va ulardan foydalanishning aniq jarayonlarini aniq o’rganadi.
Iqtisodiy mulk munosabatlariga quyidagilar kiradi:
1) xo’jalik tovarlarini berish;
2) ushbu tovarlardan iqtisodiy foydalanish;
3) mulkni iqtisodiy sotish.
Topshirish bu narsalar bilan munosabatlarni o’zlari kabi quradigan odamlar o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlardir. Ajratishning qarama-qarshi tomoni - bu begonalashtirish munosabatidir. Egasi, birinchidan, ishlab chiqarish jarayonida mulk ob`ekti (moddiy va nomoddiy qiymatlar) dan foydalanishi mumkin; ikkinchidan, mulkka ma`lum muddat davomida egalik qilish va undan foydalanish huquqini beradi va aniqlaydi.
Mulk subyektlari ko’p darajali bo’lib, shu subyektlardan birontasi o’zini mulk egasi sifatida yuzaga chiqara olmasa, unda mulkchilik munosabatlari rasmiy va yuzaki tus oladi. Mulk munosabatlari, yuqorida aytib o’tilganidek, iqtisodiy munosabatlar tizimida hal qiluvchi rol o’ynaydi. Keling, boshlang’ich tushunchalar va ta`riflarga murojaat qilaylik.
Mulkchilik huquqlari esa mulk subyektining mulk ob`ektiga nisbatan munosabatidir, ya`ni undan foydalanish va nazorat qilish yuzasidan kelib chiquvchi huquqlar majmuidir.
Mulkchilik munosabatlari har qanday jamiyat iqtisodiy tizimining
asosiy munosabatlaridan birini tashkil qilib, insoniyat taraqqiyotining mahsuli hisoblanadi. Mulkchilik munosabatlari moddiy va ma’naviy ne’matlarni ishlab chiqarish hamda jamiyat boyliklarini o‘zlashtirish jarayonlarida vujudga keladi. Shunday ekan, mulkchilik munosabatlari - bu mulkka egalik qilish, foydalanish, tasarruf etish va o‘zlashtirish jarayonlarida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlardir. Mulkka egalik qilish mulkning egasi qo‘lida saqlanib turishini bildiradi va yaratilgan moddiy boyliklami o‘zlashtirishning ijtimoiy shaklini ifodalaydi. Ayrim hollarda mulkka egalik qilish uning egasi ixtiyorida saqlangan holda, undan amalda foydalanish esa boshqalar qo‘lida bo‘ladi. Bunga ijaraga berilgan mol-mulkni misol qilib keltirish mumkin. Mulkdan foydalanish - bu mol-mulkning iqtisodiy faoliyatda ishlatilishi yoki ijtimoiy hayotda qo‘llanilishidir. Mol-mulkni o‘zlashtirish yuz berganda u daromad olish uchun yoki shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun ishlatilishini bildiradi. Mulkni tasarruf etish - bu mol-mulk taqdirining mustaqil hal qilinishidir. U mol-mulkni sotish, meros qoldirish, hadya qilish, ijaraga berish kabi holatlarni erkin tanlash imkoniyati orqali namoyon bo‘ladi. Mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmunini uning ajralmas jihatlari (egalik qilish, foydalanish, o‘zlashtirish va tasarruf etish) belgilab bersada, bu munosabatlar mulk shakllarida, balki bitta mulk shakli doirasida ham farqlanishi mumkin. Mulkchilik jamiyatdagi ham huquqiy, ham iqtisodiy munosabatlar mazmunini o‘zida ifodalaydi. Mulkchilikning huquqiy va iqtisodiy mazmuni o‘zaro bog‘liq va bir-birini taqozo qiladi, shu sababli mulkchilik bir vaqtda ham iqtisodiy, ham huquqiy kategoriya hisoblanadi. Bu birlikda, yuqorida ko‘rsatilganidek, hal qiluvchi rolni mulkchilikning iqtisodiy tomoni egallaydi. Mulkchilik xo‘jalik va tadbirkorlik faoliyatining turli shakllari orqali iqtisodiy jihatdan ro‘yobga chiqariladi. Agar mulk iqtisodiy jihatdan ro‘yobga chiqarilmasa, ya’ni o‘zlashtirilmasa, ishlab chiqarishda foydalanilmasa yoki mulk egasiga daromad keltirmasa, bunda u «huquqiy» kategoriya sifatida qoladi. Boshqa tomondan, mulkchilikning huquqiy jihati uning iqtisodiy tomoniga nisbatan faqat ro`l o`ynamaydi.
Bu shunda ko‘rinadiki, ishlab chiqarish vositalariga ma’lum huquqiy egalik qilmasdan, hech kim ishlab chiqarish jarayonini amalga oshira olmaydi, ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarilgan mahsulotdan foydalana olmaydi. Shu sababli mulkchilikning huquqiy me’yorlari (egalik qilish, tasarruf qilish, foydalanish huquqi) iqtisodiy munosabatlaming aniqlashtirilgan ko`rinishi hisoblanadi.
Huquqiy me’yorlash bir tomondan, aynan mulkchilik munosabatlarini muhofaza qilish zarurati bilan bog‘liq holda vujudga kelsa, boshqa tomondan, ular tovar ishlab chiqarish sharoitida mulkchilik munosabatlarini rivojlantirishda g‘oyat muhim rol o‘ynaydi. Bu rol shunda ko‘rinadiki, tovar xo‘jaligi sharoitida ayrim ijtimoiy qatlamlar ishlab chiqarish jarayonida qatnashmasdan, ayirboshlash munosabatlarida ishtirok etib mulkdorga aylanish imkoniyati paydo bo‘ladi. Shunday qilib, mulkchilikning huquqiy me’yorlari, birinchidan, ishlab chiqarish vositalari va yaratilgan moddiy ne’matlaming muayyan shaxslarga (huquqiy yoki jismoniy) tegishli ekanligini, ikkinchidan, mulk egalarining qonun bilan qo`riqlanadigan vakolatlarini va nihoyat, uchinchidan, mol-mulkni himoya qilish usullarini belgilab beradi.