2-Cİ NƏŞR Əlavə VƏ DÜZƏLİŞLƏR ƏHLİ SÜNNƏ VƏl cəmaat səLƏFİ saliHİN ƏQİDƏSİ

XEYİR VƏ ŞƏR

İmam Tahavi – rahmətullahi aleyhi – deyir ki, xeyrilə, şərrilə, acısı və sevinci ilə qədərə (Allahın dilədiyinə) iman etmək sözlərinə gəlincə: Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – məşhur Cəbrail – əleyhissəlam – ın hədisində buyurmuşdur ki, xeyrilə şərrilə qədərə iman etməkdir. «Allahın bizim üçün yazdığından başqa bizə heç bir şey üz verməz…». (ət-Tövbə 51). «Onlara bolluq qismət olduğu zaman Bu bizim haqqımızdır deyirlər. Bir pislik üz verdikdə isə bunu (bir uğursuzluq, nəhslik kimi) Musadan və yanındakılardan görərdilər. Agah olun ki, onların başına gələn (bəla və müsibətlər) Allahdandır…». (əl-Əraf 131). «Onlara bir xeyir yetişdikdə bu Allahdandır deyərlər. Bir pislik üz verdikdə isə bu səndəndir söyləyirlər. Onlara de ki: «Hamısı Allah tərəfindəndir». Bu cəmaata nə olub ki, az qala söz də anlamır! (Ey insan!) sənə yetişən hər bir yaxşılıq Allahdandır, sənə üz verən hər bir pislik isə özündəndir…». (ən-Nisa 78-79). Onlara de ki: «Hamısı Allah tərəfindəndir» buyuruğu o, deməkdir ki, bolluq, qıtlıq, zəfər və yenmək hamısı Allah tərəfindəndir. «Sənə üz verən hər bir pislik isə özündəndir» buyuruğu isə sənə nisbət edilən Allahdan gələn hər bir pislik sənin etdiyin günah səbəbilə sənə verilən cəzadır. «Sizə üz verən hər bir müsibət öz əllərinizlə qazandığınız günahların ucbatındandır». (əş-Şura 30). İbn Abbas - radıyallahu anhu – deyir ki, sənin başına gələn hər bir pislik sənin özündəndir⁹³. Çünki yaxşılıq Uca Allaha izafə edilir. Çünki hər bir baxımdanda bu yaxşılığı ehsan edən Odur. Hansı tərəfdən baxılırsa-baxılsın yaxşılığın mütləq ona izafə edilməsi lazımdır. Pisliyə gəlincə isə O, pisliyi ancaq bir hikmət olaraq yaradır. Çünki Uca Allah əsla heç bir pislik etməz. Əksinə Onun bütün əməlləri (felləri) xeyirdir və gözəldir. Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – də istiftah duasında⁹⁴ buyurur ki, xeyir bütünlüklə sənin əlindədir, pislik (şər) isə Sənə aid deyildir⁹⁵. Yəni Sən bir pislik və şər yaratmazsan. Əksinə bütün yaratdıqlarında bir hikmət vardır. O, hikmət etibarı ilə şər kimi görünən bir xeyirdir. Ancaq bəzi insanlar üçün onda bir şər ola bilər. Bu isə cüzi bir şərdir. Külli və mütləq bir şər yaratmaqdan isə Şanı Uca Allah münəzzəhdir. Belə bir şər ona nisbət edilə bilməz. Əksinə Ona nisbət edilən hər şey xeyirdir.

Xeyir – insanın mənfəətləndiyi hər bir xeyirli elm, ailə, var-dövlət və s.

Şər – bunun əksi olaraq xəstəlik, cahillik, kasıblıq, ailənin dağılması.

Allah – subhənəhu və təalə – xeyiri hansısa bir hikmətə görə təqdir edir. Həmçinin şərridə. İnsanın nəzərində şər olan bir əməlin arxasında böyük bir xeyir, hikmət vardır. «İnsanlar öz əlləri ilə etdikləri pis əməllər (öz günahları) üzündən suda və quruda fəsad, pozuntu əmələ gələr (bəzi yerlərdə quraqlıq, qıtlıq olar, bəzilərində zərərli yağışlar yağar, zəlzələ baş verər, dənizlərdə gəmilər batar) ki, Allah (bununla) onlara etdikləri bəzi günahların cəzasını daddırsın və bəlkə onlar (tövbə edib pis yoldan) qayıtsınlar». (ər-Rum 41). «Əgər o, məmləkətlərin əhalisi iman gətirib (pis əməllərdən) çəkinsəydilər, sözsüz ki, onların başlarına göydən və yerdən bərəkət yağdırardıq (göyün və yerin bərəkət qapılarını onların üzünə açardıq). Lakin onlar (öz Peyğəmbərlərini) yalançı hesab etdilər, Biz də onları qazandıqları günahlara görə məhv etdik». (əl-Əraf 96). «Bu (dünyada) öz əllərinlə etdiyin günahların cəzasıdır, yoxsa Allah bəndələrinə əsla zülm edən deyildir». (əl-Həcc 10). Mucahid – rahmətullahi aleyhi – deyir ki, əgər hər hansı bir zalım yer üzərində zülümkarlıq edərsə Allah onun günahı ucundan yağışı saxlayar, meyvələr barını verməz, günahlar çoxaldıqca Allah da öz dərgahında əzabı çoxaldar. Günahların çoxalmasından günəşin tutulması, zəlzələlər və yer üzündən bərəkətin qalxması olur. Ömər - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – hicrət vaxtı üzünü bizə tərəf çevirib buyurdu: «Ey hicrət edənlər 5 şey vardır ki, ondan Allaha sığının. 1) Hər hansı bir qövmdə zinakarlıq açıq-aydın yayılarsa Allah onları taunla və başqa xəstəliklə cəzalandırar ki, bundan qabaq bu xəstəlik haqqında eşitməyiblər. 2) Hər hansı qövmdə çəkidə və ölçüdə aldadarlarsa Allah da onları aclıqla və qəddar sultanla sınağa çəkər. 3) Hər hansı bir qövmdə zəkat verilməzsə Allah da onları quraqlıqla sınağa cəkər və əgər heyvanlar olmasaydı onlara heç yağış da yağmazdı. 4) Hər hansı bir qövm Allahla əhdini pozarsa Allah da onların üzərinə düşmənlərini salar və əllərində olan şeyləri də onlardan alarlar. 5) Hər hansı bir qövmün (əmirləri) Allahın hökm etdiyi ilə əməl etməzlərsə Allah da onları zəlil edər (aralarında düşmənçilik salar)»⁹⁶. Abdullah b. Ömər - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – ilə birlikdə Səmud qövmünün ərazisi olan Hicr ərazisinə gəldik. Oranın quyularından su aldıq və xəmir yoğurduq. Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – aldığımız suları boşaltmağımızı və yoğurduğumuz xəmirləri isə dəvələrə yedirtməyimizi əmr etdi. Peyğəmbər: «Ağlayanlar müstəsna olmaqla (ağlamayanlar) nəbadə əzaba uğramış olan bu qövmün yurduna girsinlər. Əgər ağlamasanız onlara toxunan əzabın bir bənzəri sizlərə də toxunmasından qorunmaq üçün onların yurdlarına girməyin. Sonra Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – vaxtıilə Saleh – əleyhissəlam – ın dişi dəvəsinin su içdiyi quyudan su almalarını onlara əmr etdi»⁹⁷.

Şərrin özü Allaha nisbət edilmir. Yəni Allah şər etmir. Əgər o, şərdə heç bir xeyir yoxdursa o, Allaha aid edilmir. Allahı təqdir etdiyi şərrin sonu xeyirlə, böyük hikmətlə olur. O, işin sonunda xeyir yoxdursa şərdirsə o, Allaha nisbət edilmir. Ola bilər ki, şər hansısa müəyyən bir insanlar üçün şər olsun. Lakin ümumi cəmaat üçün görürsən ki, xeyirdir. Məs: Allah İblisi yaradıb öz bəndələrini imtahana çəkmək üçün. İblis şərdir. Bəndələrinin bir qismi onu özünə düşmən tutar, bir qismi isə dost tutar. Həmçinin zinakarın daş-qalaq edilməsi, oğrunun əlinin kəsilməsi şərdir. Lakin onlar üçün xeyirdi çünki günahlarına kəffarədir. İkinci tərəfdən isə oğrunun cəzalandırılması insanların mallarının qorunması deməkdir, zinakarın daş-qalaq olunması qeyrət-namusun qorunması deməkdir. Həmçinin Allah güclü leysan yağış yağdırır. Bu yağış kimlərəsə ziyan olduğu halda, görürsən ki, hansısa bir kəndin cəmaatı çoxdan bəri idi ki, belə bir yağışı öz əkin sahələri üçün gözləyirdilər. Görürsən ki, zəlzələlərdən sonra bir çox insanlar tövbə edirlər, bədbəxt hadisələrdən sonra insanların bir çoxları qəflətdən ayılaraq tövbə edib xeyirli işlər görməyə başlayırlar və s. İkinci tərəfdən də o şər ki, Allah onu təqdir edir o, insan üçün xeyirlidir. Əgər insan səbr edib əcrini Allahdan diləyərsə, o şər sənin doğru yolu tapmağına, Allahın sənə verdiyi nemətin qədrini bilməyə səbəb olur. İnsan xəstələndikdə, kasıbladıqda digər xəstə insanların, kasıbların nələr çəkdiyini də fikirləşir. Bu da Allaha şükr etməyi yaradır. «Biz bilmirik ki, yerdə olanlara bir pislik etmək istənilmişdir, yoxsa Rəbbi onlara bir xeyir diləmişdir». (əl-Cinn 10). Bu ayədə xeyir Allaha, şər isə Ona izafə edilməmişdir. Allahın rəhmətinin və hikmətinin kamilliyindən şər Ona izafə edilməz. Ona görə də deyilir ki: “Allahın Qadasında şə yoxdur, şər yalnız Qədərdə və Məqdidədir”. «Əgər siz şükr etsəniz və iman gətirsəniz sizə əzab vermək Allahın nəyinə lazımdır? Allah şükrə qiymət verən və hər şeyi Biləndir!». (ən-Nisa 147). «Əgər Allaha ibadət edirsinizsə Onun nemətinə şükr edin!». (ən-Nəhl 114). «Allah sizi analarınızın bətnlərindən heç bir şey bilmədiyiniz (dərk etmədiyiniz) halda çıxartdı. Sonra sizə qulaq, göz və qəlb verdi ki, bəlkə şükr edəsiniz!» (ən-Nəhl 78). «Əgər şükr etsəniz sizin şükrünüz Ona xoş gələr. Heç bir günahkar başqasının günahını daşımaz…». (əz-Zumər 7). «Biz ona haqq yolu göstərdik. İstər (nemətlərimizə) minnətdar olsun, istər nankor». (Dəhr 3). «(Ya Peyğəmbər!) De ki: «Sizi yoxdan yaradan, sizə qulaq, göz və qəlb verən Odur. (Allahın nemətlərinə) nə az şükr edirsiniz!» (əl-Mulk 23). «(Ey Cəmaatım!) Yadınıza salın ki, o, zaman Rabbiniz bunu bildirmişdir. Əgər Mənə şükr etsəniz sizə olan nemətimi artıracağam. Yox əgər nankorluq etsəniz, (unutmayın ki,) Mənim əzabım həqiqətən şiddətlidir!». (İbrahim 7).

Şər Allahın felində (əməllərində) deyildir. O, şərri və ya xeyiri də yaratdıqlarının əməllərində edir. «Yaratdıqlarının (insanların, cinlərin, vəhşi heyvanların) şərrindən». (əl-Fələq 2). Allah – subhənəhu və təalə – nin əməli (feli) xeyirdir və heç kəsə əsla zülm⁹⁸ etməz. Uca Allah zülümdən münəzzəhdir. O, ədalət sifətinə sahibdir. Kimsəyə zərrə ağırlığında zülm etməz. Onun bütün əməlləri ədalətdir və rəhmdir. «(Ey insan!) sənə yetişən hər bir yaxşılıq Allahdandır…». (ən-Nisa 79). Allah – subhənəhu və təalə – əsla heç kəsə zülm etməz. Əksinə Allah ədalətlidir. Buna Quran və Sünnədən bir çox dəlilləri misal gətirmək olar. «Malınızdan verdiyiniz hər hansı bir şeyin əvəzi təmamilə sizə ödəniləcəkdir. Sizə əsla zülm edilməz». (əl-Bəqərə 272). «Allah onlara zülm etmədi, lakin onlar öz özlərinə zülm etdilər». (Ali-İmran 117). «Bu əzab sizin öz əllərinizlə törətdiyiniz işlərə görədir, yoxsa Allah bəndələrinə əsla zülm edən deyildir». (Ali-İmran 182). «Sizə xurma çərdəyində olan nazik tel qədər belə zülm olunmaya-caqdır». (ən-Nisa 77). «İnsanlar arasında ədalətlə hökm olunar, onlara zülm edilməz». (Yunus 54). «Onlar heç bir zülm, haqsızlıq görmədən Cənnətə daxil olacaqlar». (Məryəm 60). «Bu gün heç kəsə heç bir zülm edilməyəcəkdir. Siz ancaq etdiyiniz əməllərin cəzasını çəkəcəksiniz». (Yasin 54)⁹⁹. Əbu Zərr əl-Ğifari - radıyallahu anhu – , Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – Uca və Böyük olan Allahdan belə buyurmuşdu: «Ey mənim qullarım! Mən zülümü özümə haram etdim. Onu sizin aranızda da haram edirəm. Buna görə də bir-birinizə zülm etməyin»¹⁰⁰. İbn Abbas, Ubadə b. Samit və Zeyd b. Sabit – Allah Onlardan Razı Olsun - yolu ilə gələn rəvayətdə Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Heç şübhəsiz ki, əgər Allah aləmlərdə olan hər bir şeyi cəzalandırmaq istəsə onlara zülm etmədən cəzalandırar. Əgər onlara rəhmət diləməli olsa əlbətdəki Onun rəhməti onlar üçün öz əməllərindən də xeyirli olar»¹⁰¹. İbn Məsud - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – Hüneyn günü hərbdən sonra qənimətləri bölüşdürdükdə bəzi inanları bu bölüşdə üstün tutdu. Əqra b. Xabisa yüz dəvə verdi, Uyeynə (b. Hisnu) də bu qədərini verdi. Ərəb əşrəflərindən bəzilərinə də bu sayda dəvə verərək başqalarından üstün etdi. (Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – in bu işinə) bir nəfər etiraz edərək dedi: «Vallahi bu bölüm ədalətli olmadı və Allah – subhənəhu və təalə – nin razılığı bu işdə gözlənilmədi». İbn Məsud: «Vallahi! Mən bu sözləri Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – ə çatdıracağam dedim. Və Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – ə gedib eşitdiklərimi ona xəbər verdim». Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – in üzü dəyişdi. Qıpqırmızı boya kimi oldu. Əgər Allah və Rəsulu da ədalətli olmasa onda kim ədalətli ola bilər! deyə buyurdu. Sonra da: «Allah Musa – əleyhissəlam – a rəhmət eləsin. O, bundan da əziyyətli sözlərlə qarşılaşdı lakin səbr etdi¹⁰². «De ki: «Allah ədaləti əmr etdi…». (əl-Əraf 29).

ALLAH – Subhənəhu Və Təalə – NİN QƏDƏRİ İLƏ RAZILAŞMAQ

Allah – subhənəhu və təalə – nin istədiyi hər bir şey baş verir, istəmədiyi isə olmur. Yerlərdə və göylərdə Allahın istədiyindən kənarda heç bir şey baş vermir. Baş verən hər bir şey də Allahın hikmətinə uyğundur. Allah istədiyinə hidayət verir öz rəhməti və fəzilətilə. İstədiyini də zəlalətə salır öz hikmətilə. Allahın istədiyindən başqa heç bir şey baş vermir. Hər bir şey Allahın istəyi və iradəsilədir. Kiminsə mömin və kimnsə kafir olması Allahın istəməsilədir. Allahın istəyi olmasa bir yarpaq belə ağacdan düşə bilməz. Allah etdiyi heç bir şey haqqında soruşulmaz, lakin insanlar isə soruşulacaqlar. Allahın istədiyi kimsələrdən başqa heç kəs iman gətirə bilməz. Müşriklər Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – in möcüzələrini görürdülər. Lakin yenə də iman gətirmirdilər. Bütün kainatda baş verən hər bir şey istər Allahın felləri olsun, istər insanların felləri Allahın istəyi ilə olur. Allah yaradır öz istəyilə, gecənin 3/1 göy səmasına enir öz istəyilə, rəhm edir öz istəyilə, gülür, qəzəblənir öz istəyilə. Məxluqatların istəyi də Allahın istəyilədir. Məscidə getməyimiz, məsciddə toplanmağımız və s. Allahın istəyilədir. Allahın istədiyi bir şey baş verməyə bilməz. Baş verməyən şey isə ona görə baş vermir ki, Allah istəmir. «Əgər Allah istəsəydi onlar müşrik olmazdılar. Biz səni onların üzərində gözətçi qoymamışıq və sən onların vəkili də deyilsən». (əl-Ənam 107). «Allah istəsəydi onları doğru yola yığardı». (əl-Ənam 35).

İnsan hər hansısa bir şeyi düzəldir, Allahın istəyi, iradəsi altında. Bizim özümüzü də, əməllərimizi də Allah yaratmışdır. Bütün hərəkət edənləri və hərəkətlərinidə, hər bir yerində duran və onun sükunətdə durmasını da Allah yaratmışdır. Bununla yanaşı Allah insana qüdrət və ixtiyar vermişdir ki, insan da bununla hərəkət edir. İnsan hidayəti də, zəlaləti də öz ixtiyarı ilə seçir. Heç şübhəsiz ki, Allah öncədən bilirdi sən kim olacaqsan. Sən bu yolu öz ixtiyarınla seçmisən. Firon kafir idi. Allah bunu bilirdi. Lakin buna baxmayaraq ona dəvətçilərini göndərir ki, onunla yumşaq danışaraq ona haqqı bəyan etsinlər. «Fironun yanına yollanın. O, (Allahlıq iddiasına düşməklə) həqiqətən azğınlaşıb həddini azmışdır. Onunla yumşaq danışın. Bəlkə öyüd-nəsihət qəbul etsin, yaxud (Rəbbindən) qorxsun» (Ta ha 43-44). Hər bir şey Lövhi Məhfuzdakı kimi olacaqdır. Allah əzəli elmi ilə hər bir şeyi bilir və hər bir şeydən də xəbərdardır. Allahın elmi nə artır, nə də azalır. Allah bilir ki, yaratdıqdan sonra kim necə olacaqdır. Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Allah Zəkəriyyə oğlu Yəhyə - əleyhissəlam - anasının bətnində ikən mömin olaraq yaratmışdı, Fironu isə anasının bətnində ikən kafir olaraq yaratmışdır"¹⁰³.

Allahın Qədəri ilə razılaşmaq hər bir müsəlmana vacibdir. Çünki qədər ilə razılaşmaq Allahın Rububiyyəti ilə razılaşmağın kamilliyin-dəndir. Kim qədər ilə razılaşarsa deməli o, kimsə Allahın Rububiyyətilə razıdır. Allah Qada edir. Qada Allahın felidir. Məqdi – isə baş vermiş deməkdir. Qada ilə hər bir mömin razı qalmalıdır. Qadaya qarşı çıxmaq olmaz. Məqdinin isə təfsilatına varmaq lazımdır. Çünki məqdinin bir neçə növü vardır.

1. Onunla insanın razı qalması vacibdir. Bu da Allahın bizə şəriət etdiyi əmrlərilə və qadağaları ilə razı qalmaqdır. Burada həm qada tərəfdən razı qalmaq lazımdır, həmçinin də məqdi tərəfdən də razı qalmaq lazımdır.

2. Haramdır onunla razı qalmaq. Günahlar, asiliklər və s. Zinakarın zina etməsi, oğrunun oğurluq etməsi, şərik qoşanın şirki və s. Bununla razı qalmaq olmaz. Qada tərəfdən razıyıq. Çünki Allah bunu belə təqdir edib. Lakin məqdi tərəfdən isə biz razı deyilik, inkar edirik və aradan qaldırmaq üçün çalışırıq. Allah bu işi Qada etməklə yanaşı bu işi sevmir və razı da deyildir. Nə üçün biz Qadadan razı qalmalıyıq? Çünki bu Allahın hikmətindəndir və qədərindəndir. Nə üçün inkar etməliyik? Çünki Allhın xoşuna gəlmir.

3. Müstəhəbdir onunla razı qalmaq. Onlarla razı qalmaq müstəhəb, səbr etmək isə vacibdir. Bunlarda Allahın göndərdiyi müsibətlər və bəlalardır. İnsana vacibdir ki, başına gələnlərə səbr etsin, razı qalmaq isə bu məsələdə müstəhəbdir. Məs: Zəlzələ nəticəsində yaxınlarını itirir. Bu Allahın göndərdiyi müsibətdir. Buna səbr etməsi vacibdir. Çünki Allahın qədəri belə idi. Razı qalması isə müstəhəbdir. Lakin yaxşıdır ki, insan Allahın Qadası ilə razı qalsın. Bu da imanın kamilliyi və əcrin qazanılmasıdır. Əbu Səid əl-Xudri və Əbu Hureyrə - radıyallahu anhum – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Mömini nə yorğunluq, nə xəstəlik, nə əzab-əziyyət, nə rahatsızlıq, nə kədər, nə də bədəninə batan tikan maraqlandırır. Onu maraqlandıran Allahın bunlara səbr etdiyinə görə günahlarını təmizləməsidir»¹⁰⁴.

Səbr Və Rıda Arasında Fərq:

Səbr - İnsan səbr edir o, işlərə ki, onları sevmir və onlardan xoşlanmır. Həmən şeyin (həmən anda) baş verməsini sevmir. Eyni zamanda insan şəriətə və səbrə zidd olan heç bir şey də etmir. Səbr edir Allahın razılığını qazanmaq və Allahın əmri olduğu üçün. Ənəs - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, bir gün Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – oğlunun qəbri üzərində duraraq ağlayan bir qadının yanından keçirdi. Peyğəmbər: «Allahdan qorx və səbrli ol!» deyə buyurdu. Qadın Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – i tanımadığı üçün: «Ged başımdan! Sən mənim dərdimi bilməzsən» dedi. Qadına: «O, şəxs Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – idi deyildikdə dərhal onun ardıyca qapısına gəldi». Lakin qapı önündə (zənn etdiyi) kimi qapıçılara rast gəlmədi. Qadın: «Sizi tanımamışdım (üzr istəyirəm)» dedikdə Peyğəmbər: «Həqiqi səbr müsibətin ilk anında olur» deyə buyurdu¹⁰⁵.

Rıda – İnsanın bir işə ikrah etməməsi, razı qalmasıdır. İbn Teymiyyə – rahmətullahi aleyhi – deyir ki, bəndənin başına gələnlər iki halda ola bilər: «Əməli etməzdən özncə ona lazımdır ki, Allahdan kömək diləsin, Allaha təvəkkül etsin və dua etsin. Əgər hadisə onun heç bir feli olmadan baş verərsə səbr etsin və razı qalsın. Əgər əməl insanın öz istəyi ilə baş verərsə yaxşı əməldirsə (nemətdirsə) Allaha həmd etsin, yox əgər günahdırsa Allahdan bağışlanma diləsin». Namaza başlamamışdan əvvəl Allaha yönəl, Allahdan kömək və əcr dilə. Namazı bitirdikdən sonra bağışlanma dilə. Əstəğfirullah de və Allaha həmd et bu ibadəti yerinə yetirdiyinə görə. «Səbr et. Günahının bağışlanmasını dilə. Axşam-səhər Rəbbini həmd-səna ilə təqdis et!». (əl-Mumin 55). Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Allah güclü mömini zəif mömindən daha çox sevir. Hər bir işdə özünə faydalı olanı götürməyə səy göstər. Allahdan kömək dilə aciz olma. Başına bir müsibət gələrsə demə: «Əgər belə etsəydim belə olmazdı» De ki: «Allahın qəza və qədəri bu imiş. Əgər sözü şeytana yol açır»¹⁰⁶.
BƏNDƏLƏRİN ƏMƏLLƏRİ

Quran və Sünnə bəyan etmişdir ki, bəndələrin əməlləri məxluqdur. Həmçinin Allah tərəfindən bu əməllər yazılmışdır və Allahın qədərindən kənarda da deyildir. Allah bilirdi ki, nə yaradacaq və onlar da nə edəcəklər. Bütün bunları da Lövhi Məhfuzda yazmışdır. Allahın qədəri öncədən onlar üçün yazılmışdır və onlar da həmən qədər üzərə hərəkət edirlər. Allah kimin qədərində səadət, xoşbəxtçilik yazıbsa həmən insan haqqa hidayət edir, kimin üçünsə bədbəxtçilik yazılıbsa o, da zəlalətə düçar olur. Allah Cənnət əhlinin öncədən bilir və onlar üçün Cənnət əhlinin əməllərini asantlaşdırıb və həmçinin də Allah Cəhənnəm əhlini də bilir və onlar üçün də Cəhənnəm əməllərini yaradıb. «Halbuki sizi də, sizin düzəltdiklərinizi də Allah yaratmışdır». (əs-Saffət 96). «Allahın doğru yola yönəltdiyi şəxs doğru yolda olan, (haqq yoldan) azdırdığı şəxslər isə ziyana uğrayanlardır». (əl-Əraf 178). "(Ya Rəsulum!) İnsanları hikmətlə (Quranla, tutarlı dəlillərlə), gözəl öyüd-nəsihət (moizə) ilə Rəbbinin yoluna (İslama) dəvət et, onlarla ən gözəl surətdə (şirin dillə, mehribanlıqla, əqli səviyyələrinə müvafiq şəkildə) mübahisə et. Həqiqətən, Rəbbin yolundan azanları da, doğru yolda olanları da daha yaxşı tanıyır!". (ən-Nəhl 125). "Onların etdiyi hər şey (əməllərinin yazıldığı) dəftərlərdədir!". (Qəmər 52). Bura qədər sadaladıqlarımız onu göstərir ki, bütün fellər Allah tərəfindən yaradılmışdır.

«Bu sizin (dünyada) etdiyiniz yaxşı əməllər müqabilində varis olduğunuz Cənnətdi!». (əz-Zuxruf 72). Bu ayə insanın ixtiyar və iradə sahibi olduğunu göstərir. «Haqq Rəbbinizdəndir. Kim istəyirsə inansın, kim də istəyir inanmasın…». (əl-Kəhf 29). Mömin də, kafir də ixtiyar sahibidirlər. Allah insana ağıl verib, qüdrət verib, pis və yaxşı yolu da göstərib, Cənnətə və Cəhənnəmə aparan əməlləri də göstərib ki, insan seçsin. «Etdiyiniz əməllərin cəzası olaraq dadın əbədi əzabı». (əs-Səcdə 14). «(Ey möminlər!) Qadınlarınız sizin (övlad əkdiyiniz) tarlanızdır. İstədiyiniz vaxtda öz tarlanıza gəlin». (əl-Bəqərə 223). İnsan ixtiyar sahibidir yaxınlaşmağın formasında. Həmçinin Sünnədən də dəlillər bizlərə bəyan edir ki, insana əməl etmək və ya etməmək qadağan olunmayıb. Çünki insan Allahın onun qədərində nə yazdığını bilməz. Buna görə də Allaha təvəkkül edərək buyrulan işləri etməli, səadət yolunu tutmalı və bu səadətə çatmaq üçün Allahın razı qaldığı səbəblərdən tutmalıdır. Əli - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Rəsulullah – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Sizdən heç bir kimsə və yaradılmışlardan heç bir nəfs müstəsna olmaq üzərə şübhəsiz ki, Cənnətdəki və Cəhənnəmdəki yerini Allah yazmış (təqdir və təyin) etmişdir. Hər kəsin xoşbəxt və ya bədbəxt olduğu şübhəsiz ki, yazılmışdır». Səhabələrdən biri: «Ya Rəsulallah! O, halda nə üçün əməl edib çalışırıq? Hər şey bilindiyi halda (əməlin faydası nədir?) dedi. Peyğəmbər: «Xoşbəxt olanlardan olan kimsə, xoşbəxt kimsələrin əməli ilə əməl edəcəkdir. Bədbəxt olanlar da, bədbəxt olan kimsələrin əməli ilə əməl edəcəkdir. Xeyr, siz o bilinmiş olan yazıya görə dayanmayın, əməl edib çalışın. Çünki hər kəs nə üçün yaradılıbsa o da onun üçün asantlaşdırılacaqdır. Xoşbəxt olan kimsələrə, xoşbəxt kimsələrin əməllərini etmək asantlaşdırılacaqdır. Bədbəxt olan kimsələrə də, bədbəxt olan kimsələrin əməlini etmək asantlaşdırılacaqdır». Sonra bu ayəni oxudu: «Kim (malını Allah yolunda) versə, (Allahdan) qorxsa və ən gözəl sözü təsdiq etsə biz ona Cənnəti müyəssər edəcəyik. Amma kim (malını Allah yolunda xərcləməyə) xəsislik etsə, (mal-dövlətinə güvənib Allaha) möhtac olmadığını sansa və ən gözəl sözü yalan saysa biz onu Cəhənnəm üçün hazırlayacağıq» (əl-Leyl 5-10)¹⁰⁷. İmran b. Hüseyn - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki: «Bir nəfər Ya Rəsulullah! Cənnət əhli atəş əhlindən (ayırd edilib) bilindi mi?» deyə soruşdu. Peyğəmbər: «Bəli, (ayırd edilib bilinmişdir) deyə buyurdu. Həmən şəxs: «Elə isə (yəni Cənnətlik, Cəhənnəmlik əzəldən bəri bəlli olduğu halda) çalışıb əməl edənlər nəyə əməl edirlər?» dedi. Peyğəmbər: «Hər kəs nə üçün yaradıl-mışsa onun yolları onun üçün asantlaşdırılacaqdır» deyə buyurdu¹⁰⁸. Ömər b. Xattab - radıyallahu anhu – deyir ki: "Ya Rəsulullah! Bizim etdiyimiz əməmllər indi təqdir edilir, yoxsa artıq təqdir edilmişdir?". Peyğəmbər: "Hər bir şey artıq təqdir edilmişdir. Ey Xattabın oğlu (sənədə), digərlərinə də onun yolu asanlaşdırılacaqdır. Kim xoşbəxtlər içərisində olarsa, o öz xoşbəxtçiliyi üçün çalışır. Kim də bədbəxtlər içərisində olarsa, o da öz bədbəxtçiliyi üçün çalışır"¹⁰⁹. Amr b. As - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, bir gün Rəsulullah – sallallahu aleyhi və səlləm – əlində iki kitab olduğu halda yanımıza gəldi və buyurdu: «Bilirsinizmi bu nə kitabdır?". Biz: "Xeyr, Ya Rəsulullah" dedik. O, sağ əlində olan kitaba işarə edərək: "Bu aləmlərin Rəbbinin kitabıdır və orada Cənnət əhlinin adları, atalarının adlar və (mənsub olduqları) qəbilənin (millətin) adı vardır. Sonuncu ad ilə yekun verilib və bundan sonra ora nə əlavə ediləcəkdir, nə də oradan çıxarılacaqdır". Sonra o, sol əlində olan kitaba işarə edərək: "Bu aləmlərin Rəbbinin kitabıdır və orada Cəhənnəm əhlinin adları, atalarının adlar və (mənsub olduqları) qəbilənin (millətin) adı vardır. Sonuncu ad ilə yekun verilib və bundan sonra ora nə əlavə ediləcəkdir, nə də oradan çıxarılacaqdır". Səhabələr: "Bəs onda əməl nəyə lazımdır Ya Rəsulullah! Artıq hər bir yazılmışdır" dedilər. Peyğəmbər: "Doğru əməl edin və yaxınlaşın. Kim Cənnətə düşərsə ömrünü Cənnət əhlinin əməli ilə son verər öncədən nə etməsinə baxmayaraq, kim də Cəhənnəmə düşərsə ömrünü Cəhənnəm əhlinin əməli ilə son verər öncədən nə etməsinə baxmayaraq". Sonra Rəsulullah – sallallahu aleyhi və səlləm – əlini açaraq sanki (kitabları) tullamaq istədi və buyurdu: "Sizin Rəbbiniz qulları ilə (məsələni) həll etdi. Kimiləri Cənnətə, kimiləri də Cəhənnəmə düşəcəkdir"¹¹⁰.

Hafiz əl-Həkəmi – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Bəndələrin bu əməlləri etmək üçün istəyi və qüdrəti vardır. Allah insanları və onların qüdrətlərini və istəklərini də yaradandır. Həmçinin onların sözlərini və əməllərini də yaradandır. Allah özü bunu insanlara vermiş və qədərdə də təqdir etmişdir. Bu əməllərinə görə cəza və əcr qazanmağı da onlar üçün təqdir etmişdir. Allah insanlara onların gücləri çatmayacaqları və daşıya bilməyəcəkləri şeylərlə yükləməmişdir. Allah onlara xəbər vermişdir ki, onlar Allahın onlar üçün təqdir etdiyindən başqasına da nail ola bilməzlər. Allahın istədiyindən başqa da bir şey istəyə bilməzlər. Allah insanların istəyini, məşiətini, əməllərini, qüdrətini də öz istəyi, məşiəti, qüdrəti və iradəsi daxilində etmişdir. Allahın istəyi, iradəsi, qüdrətindən kənarda deyildir. Bununla bərabər insanın istəyi, qüdrəti, iradəsi Allahın istəyi, iradəsi, qüdrəti deyildir. Necə ki, insan Allahın özü deyildir. İnsan məxluqdur, Allah isə yox. Qüdrət, istək, iradə bunlar yalnız adlarda bir-birinə bənzəyirlər. Lakin həqiətdə isə Allahın qüdrəti, istəyi, iradəsi özünə məxsus şəkildə, insanın isə özünə məxsus şəkildədir.

Feli edən həqiqətən də bəndədir, felə hidayət edən isə həqiqətən də Allahdır. Hidayət edən Allah, hidayət olunan isə bəndədir. «Sizi yaradan Odur. Kiminiz kafirsiniz, kiminiz mömin. Allah nə etdiklərinizi görən-dir». (ət-Təğabun 2). Kim hidayətə layiqdirsə hidayət olunacaqdır. Kim də hidayətə layiq deyilsə əməlləri ilə zəlaləti qazanacaqdır. Allah şəri olaraq istəyir hamının hidayət olunmasını. Lakin kovni olaraq istəmir. Allah insanları yaradıb və onların əməl etmələri üçün qadağalar və əmrlər qoymuşdur. Kim ki, əməli və əməl etməyi də insana izafə (xas) edərsə artıq küfr etmiş olar. Çünki bu Qədəriyyə firqəsinin sözüdür ki, onlar həm əməli, həm də əməli etməyi insana izafə edirlər. İnsan öz əməlini özü yaradır və edir. Allah öncədən onun nə əməl edəcəyini bilmir. Əməl etdikdən sonra bilir. Həmçinin kim hər iki əməli Allaha izafə edərsə yenə də küfr etmiş olar. Bu da Qədəriyyənin bir qolu olan Cəbərilərin fikridir ki, onlar deyirlər: «İnsan əməlləri etməyə məcburdur, onun heç bir seçimi və ixtiyarı yoxdur». Əhli Sünnə vəl Cəmaat deyir ki: «Hidayət edən Allahdır, hidayət olunan isə insandır. Kim feli Allaha, feli yerinə yetirməyi isə insana izafə edərsə o, həqiqi mömindir».
QƏZA VƏ QƏDƏRƏ İMANIN FAYDALARI

1. Razılıq, Yəqinlik Və Əvəz

«Allahın izni olmadıqca (heç kəsə) heç bir müsibət üz verməz. Kim Allaha iman gətirsə, Allah onun qəlbini haqqa yönəldər və o, dünyada baş verən hər şeyin Allahın əzəli hökmü və izni ilə olduğunu bilir. Allah hər şeyi (keçmişi, indini və gələcəyi) biləndir. (ət-Təğabun 11). Ömər - radıyallahu anhu – deyir ki: «Sevmiş olduğum və sevməmiş olduğum şeyə əhəmiyyət vermirəm. Çünki mən xeyrin sevdiyim, yoxsa sevmədiyim şeydəmi olduğunu bilmirəm». Həsənul Bəsri – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Meydana gələn xoşlamadığınız şeyləri və bəlaları pis görməyin. Neçə xoşlamadığınız işlər vardır ki, qurtuluşunuz ondadır və neçə özünüz üçün yaxşı gördüyünüz işlər vardır ki, onda həlakınız vardır». İbn Kəsr – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Müsibətə düçar olan adam bilir ki, bu Allahın qəza və qədəridir. Ona səbr edir, Allahın qəzasına təslim olur və Allah da onun qəlbini hidayətə yönəldir, qəlbinə yəqinlik və dünyada itirdiklərinin daha yaxşısını ona verir». İbn Abbas - radıyallahu anhu – deyir ki: «Səbrli adamın qəlbini yəqinliyə yönəldir. O, bilir ki, məruz qaldığı müsibət təsadüfi deyildir. Bu Allahın qəza və qədəridir».

2. Nəfsin Rahatlığı, Qəlbin Sakitliyi

Nə vaxt ki, insan bilsə ki, baş verən şeylər Allahın təqdiri ilədir və baş verən şeylər mütləq olmalı idi onda nəfs rahatlanar, qəlb sakitləşər Rəbbin qəzası ilə razılaşar və qədərə iman edəndən daha xoş, sakit və rahat həyatı olan heç kəs olmaz. Əgər sən səbəblərdən¹¹¹ istifadə edərək xoşuna gəlməyən bir şey baş verərsə və əgər Allaha inanırsansa xoşlamadığın bir şeyin baş verməsinə görə Allaha təslim olarsan. Onun təqdir etdiyi ilə razı qalarsan. Allahın təqdir etdiyi elə budur. Əgər Allah belə yazıbsa onun başqa bir hala düşməsi mümkün deyildir. Buna insan iman gətirərsə o, rahatlıq tapar. Əgər bu Allahın mənə yazdığıdırsa və mən də Allahın bəndəsi və mülküyəmsə Allah da öz bəndəsinə və mülkünə istədiyini edə bilər. Bununla o, sakitləşər və rahatlıq tapar. Heç bir kədər hissi də keçirməz. Əbu Hureyrə - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Allah kimə xeyir istəyərsə onu imtahanlara məruz qoyar»¹¹². Ənəs - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Mükafatın böyüklüyü bəlanın böyüklüyündən aslıdır. Allah bir qövmü sevərsə onları imtahan edər. Kim (Allahın qədəri) ilə razı qalarsa Allah da onlardan razı qalar, kim də (Allahın qədərinə) razı qalmayıb qəzəb edərsə Allahın da onlara qəzəbi tutar»¹¹³. Əgər insan qədərə iman etməzsə onun səbr etməsi də mümkün deyildir. Baxın o, insanlara ki, onlar qədərə inanmırlar. Başlarına bir müsübət gəldikdə səbr etməyib özlərinə intihar edərlər. Məgər bu intihar, özünü öldürmək onları düşdükləri müsibətdən qurtarırmı? Əlbətdə ki, yox! Onlar belə etməklə bundan da şiddətlisinə məruz qalırlar. Əbədi olaraq onlara Cəhənnəmdə özlərinə qəsd etdikləri şeylə cəza veriləcəkdir. Əbu Hureyrə - radıyallahu anhum – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Kim özünə intihar edərək dağdan atarsa Cəhənnəmlik olar və orada əbədi olaraq özünü dağdan atar. Kim də zəhər içərək özünə intihar edərsə Cəhənnəm içində əlində zəhər olduğu halda əbədi olaraq ondan içər. Kim də özünə iti bir dəmir soxaraq intihar edərsə Cəhənnəmdə əbədi olaraq o, dəmiri qarnına soxaraq cəzalandırılar»¹¹⁴.

O, şey ki, insanın xoşuna gəlmir və onu aradan qaldırmaqda mümkün deyilsə kədərlənmək, peşmançılıq çəkmək və şeytanın ona olan vəsvəsələrinə qulaq asmaq nəyə lazımdır. Allahın qəza və qədərinə inanan insan başına gələn hər bir işdən razı qalar və ondan daha xoş həyatı olan da olmaz.

Görürsən ki, insan müəyyən bir şey üçün səy göstərir, çalışır və dəridən qabıqdan çıxır ki, o iş alınsın. Lakin onunla o, iş arasına qədər girərək işin alınmasına mane olur. Bu şeyə görə kədərlənməməli və peşman olmamalıdır. Əksinə xeyir elə Allahın təqdir etdiyində idi. Məs: Bir tacir böyük ticarət müqaviləsi bağlamaq məqsədilə səfər etmək üçün təyyarə gözləyir. Müəzzin azan verəndə o, girib namazını qılır. Namazı bitirəndən sonra görür ki, təyyarə artıq uçmuşdur. O, olub keçənlərə görə qəm-qüssəyə qərq olub oturur. Bir müddətdən sonra məlum olur ki, təyyarə qəzaya uğramışdır. Səcdə edib sağ qaldığı və namaza görə gecikdiyi üçün Allaha şükr edir. «Bəzən xoşlamadığınız bir şey sizin üçün xeyrli, bəzən də xoşladığınız bir şey sizin üçün zərərli ola bilər. (Onu) Allah bilir, siz bilməzsiniz». (əl-Bəqərə 216).

3. Sevinməmək Və Kədərlənməmək

«Yer üzündə baş verən və sizin öz başınıza gələn elə bir müsibət yoxdur ki, biz onu yaratmamışdan əvvəl o, bir kitabda (Lövhi-Məhfuzda) yazılmış olmasın. Bu Allah üçün çox asandır. Bu sizin əlinizdən çıxana kədərlənməməyiniz və sizə verilənə də sevinib qürrələnməməyiniz üçündür. Allah özünü bəyənən, özü ilə fəxr edən heç bir kəsi sevməz». (əl-Hədid 22-23). İnsan özü ilə fəxr etməkdən, özü ilə xoşlanmaqdan uzaqlaşmalıdır nə vaxt ki, öz istədiyinə nail olur. Çünkü insanın istədiyinə nail olması Allahın ona verdiyi nemətdir. Özünə arxayın olma ki, mən müəyyən dərəcədə elmliyəm, ibadətim var. Sələflər qorxardılar hidayət olunduqdan sonra da, ibadət, itaət etsələr də belə, Allahın razılığını qazanmağa çalışsalar da belə sonda özlərini heç nə görərdilər. Allahın yanında özlərini ən aşağı insan görərdilər. Fəxr edərək demirdilər ki, biz bunu öz elmimiz, təcrübəmiz, ağlımız və zəhmətimiz sayəsində qazanmışıq. Nəfslərini daima məzzəmmət üzərində qurardılar. Öz nəfslərini qınayaraq deyərdilər ki: «Məgər sən filan günahın sahibi deyilsən». Çünki səni özündən başqa heç kəs yaxşı tanımır. «Ürəkləri Rəbbinin hüzuruna qayıdacaqlarından qorxuya düşüb verməli olduqlarını verənlər». (əl-Muminun 60). Aişə – radıyallahu anhə – deyir ki: «Ya Rəsulullah! Bu ayədə söz edilən kimsələr zina edən, içki içən, oğurluq edən və bu işlərdən sonra Allahın əzabından qorxan kimsələrdir?». Peyğəmbər: «Xeyr, ey Sıddıqın qızı! Ayədə qəsd edilən kimsə namaz qılan, oruc tutan, sədəqə verən və bunları etdikdən sonra etdiyi əməllər qəbul olunmaz deyə qorxan kimsədir» deyə buyurdu¹¹⁵. Həsənul Basri – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Mömin iki şeyi özündə birləşdirir. Yaxşı əməl ilə qorxunu (Başqa rəvayətdə: Qorxu və ümüd möminin iki miniyidir). Münafiq isə iki şeyi cəm edər. Pis əməl ilə arxayınçılığı». Əksinə bu nemətə görə Allaha şükr edər və nəfsi ilə xoşlanmağı, fəxr etməyi də tərk edərdilər. «Onlar İslamı qəbul etdikləri-nə görə sənə minnət qoyurlar. De ki: Müsəlman olduğunuzla mənə minnət qoymayın! Xeyr, əgər (iman gətirdiyinizi) doğru deyirsinizsə, (bilin ki) sizi imana müvəffəq etməklə əslində Allah sizin boynunuza minnət qoymuş olar» (əl-Hucurat 17). «Başına gələn müsibətdən sonra dərgahımızdan ona bir mərhəmət əta etsək mütləq: Bu elə mənim haqqımdır. Qiyamətin qopacağını güman etmirəm. Doğurdan da əgər Rəbbimin hüzuruna qaytarılıb gətrilsəm Onun dərgahında məni ən gözəl nemət (Cənnət) gözləyir deyər. Biz kafir olanlara nə etdiklərini mütləq (bir-bir) xəbər verəcək və sözsüz ki, onlara şiddətli bir əzab daddıracağıq. (Kafir, naşükür) insana nemət bəxş etdiyimiz zaman (imandan) üz döndərər, haqdan uzaqlaşıb yan gəzər. Ona bir pislik üz verdikdə (Rəbbinə) uzun-uzadı dua edər (yaxşı gündə Allahı unudar, dar gündə dərhal Ona yalvarar)» (Fussilət 50-51). «Bu mənə yalnız məndə olan elm sayəsində verilmişdir. Məgər Qarun Allahın ondan əvvəl özündən daha qüvvətli və daha varlı olan neçə-neçə kəsləri məhv etdiyini bilmirdimi? Günahkarlar öz günahları barəsində sorğu-sual olunmazlar». (əl-Qəsəs 78). «Bu mənə yalnız biliyimə görə verilmişdir! Deyər. Xeyr, bu bir imtahandır». (əz-Zumər 49). «İnsana gəldikdə isə Rəbbin onu imtahana çəkib ehtiram etsə, ona bir nemət versə o: «Rəbbim mənə ehtiram göstərdi!» deyər. Amma nə zaman rəbbin onu imtahana çəkib ruzisini əskiltsə: «Rəbbim məni alçaltdı, mənə xor baxdı!» deyər». (əl-Fəcr 15,16). Əbu Hureyrə – radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Allah İsrail oğullarından cüzəm xəstəliyinə tutulanı, keçəli və koru imtahan etmək üçün yanlarına bir mələk göndərir. Mələk cüzəm xəstəliyinə tutulanınn yanına gələrək: «Ən çox nəyi arzu edirsən?» deyə soruşur. Cüzəm: «Gözəl rəng, gözəl dəri və insanları məndən iyrəndirərək uzaqlaşdıran bu xəstəliyin getməsini arzu edirəm!» dedi. Mələk cüzəmin vücuduna əl sürtdü. Dərhal ondan bu xəstəlik getdi və ona gözəl rənglə, gözəl dəri verildi. Mələk: «Ən çox sevdiyin mal hansıdır?» dedi. Cüzəm: «Dəvə və ya inək!» deyə cavab verdi. Ona on aylıq bir dəvə verildi. Mələk: «Allah bunu sənin üçün bərəkətli etsin!» deyə dua etdi. Sonra mələk keçəlin yanına gələrək: «Ən çox nəyi arzu edirsən?» deyə soruşur. Keçəl: «Gözəl saç və insanları diksindirərək məndən uzaqlaşdıran bu keçəlliyin getməsini arzu edirəm!» deyə cavab verdi. Mələk onun da vücuduna əl sürtdü. Dərhal keçəllik ondan gedərək yerinə gözəl saç verildi. Mələk: «Ən çox sevdiyin mal hansıdır?» dedi. Keçəl: «İnək!» deyə cavab verdi. Ona da balalı bir inək verildi. Mələk: «Allah bunu sənin üçün bərəkətli etsin!» deyə dua etdi. Sonra mələk korun yanına gələrək: «Sən ən çox nəyi arzulayırsan?» deyə soruşur. Kor: «Allahdan gözlərimi geri qaytarmasını və insanları görməyimi arzu edirəm!» deyə cavab verdi. Mələk ona da əl sürtdü və Allah ona görmə qabiliyyətini verdi. Mələk: «Ən çox sevdiyin mal hansıdır?» dedi. Kor: «Qoyun!» deyə cavab verdi. Ona da balalı qoyun verildi.

Bir müddətdən sonra dəvə və mal-qara sahiblərinin heyvanları bala verdilər. Qoyun sahibinin də qoyunu quzuladı. O, qədər ki, dəvə sahiblə-rinin bir vadi dəvəsi, mal-qara sahibinin bir vadi mal-qarası, qoyun sahibinin də bir vadi dolusu qoyunları oldu.

Günlərin birində mələk bu üç kimsə ilə görüşmək üçün ilk görüşdüyü surətdə cüzəmin yanına gəldi və ona: «Mən kasıb birisiyəm. Səfər zamanı bütün azuqəmdən məhrum olmuşam. Bu günki gündə Allahdan, sonra da səndən başqa müraciət edəcəyim yer yoxdur. Sənə gözəl rəng, gözəl dəri və gözəl mal verən Allah xatirinə səndən bu səfərimi bitirib (yurduma) çatmaq üçün dəvə istəyirəm. Cüzəm: «Borcum çoxdur və (sənə verəcəyim malım da yoxdur)» dedi. Mələk: «Mən səni tanıyıram. Sən insanların iyrənərək çəkindiyi və Allahın var-dövlət verdiyi kasıb deyilsən?» dedi. Cüzəm: «Xeyr, mənə bu mal-qara ata babamdan mülk qalıb!» deyə cavab verdi. Mələk: «Əgər sən yalan deyirsənsə qoy Allah səni əvvəlki vəziyyətinə qaytarsın!» dedi. Sonra mələk keçəlin yanına gəldiyi ilk görkəmdə gələrək ona da cüzəmə dediyi sözlərin eynisini dedi. Keçəl də cüzəmin verdiyi cavabın eynisini vedi. Mələk ona da bəd dua edərək: «Qoy Allah səni də əvvəlki vəziyyətinə qaytarsın?» dedi. Mələk bundan əvvəlki surətdə gəldiyi kimi korun da yanına gələrək ona da: «Mən kasıb birisiyəm. Səfər zamanı bütün azuqəmdən məhrum olmuşam. Bu günki gündə Allahdan, sonra səndən başqa müraciət edəcəyim yer yoxdur. Sənə gözünü qaytaran Allah and verirəm səndən bu səfərimi bitirib (yurduma) çatmaq üçün qoyun istəyirəm». Kor: «İstədiyin qədər götür və istədiyin qədər də saxla. Həqiqətən mən kor bir kimsə idim. Allah mənə gözlərimin nurunu verdi. Vallahi bu gün Allah üçün alacağın (götürəcəyin) heç bir şeydə sənə əngəl olmayacağam və götürdüklərini geri qaytarılmasını da istəmirəm!» deyə cavab verdi. Mələk: «Malını saxla özünə. Allah sizləri imtahan etdi və səndən də razı qaldı. O, iki yoldaşına isə qəzəb etdi» deyə cavab verdi¹¹⁶. Bəğavi – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «(Bu nemət mənə) Allahdan mənə gəlmiş bir elm üzərə verilmişdir. Doğrusu bu mənim haqqımdır». Bilirəm ki, dünya həyatında bu mənə verildiyinə görə Allah qatında mənim yerim, şərəfim vardır. Mücahid – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Bu yaxşılığı əməlim sayəsində qazandım. Mən bu yaxşılığı haqq etdim». İbn Kəsir – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Allahın sizə bəxş etdiyi nemətlərlə qürrələnib insanlar arasında fəxr etməyin. Bu sizin əməyinizin nəticəsi olmayıb, Allahın qəza və qədəri ilə sizə bəxş edilən ruzisidir. Allahın nemətləri ilə təkəbbür və lovğalığ etməyin. Sevincinizi şükrə, kədərinizi isə səbrə çevirin»¹¹⁷.

4. İnsanlardan Qorxmamaq

De ki: «Elə isə bir söyləyin görək, əgər Allah mənə bir zərər toxundurmaq istəsə, sizin Allahdan qeyri ibadət etdikləriniz onun zərərini aradan qaldıra bilərlərmi?» Yaxud: «Əgər Allah mənə bir mərhəmət əta etmək istəsə, onlar onun mərhəmətinə mane ola bilərlərmi?» De ki: «Mənə təkcə Allah kifayət edər». (əz-Zumər 38). «Əgər Allah sənə bir zərər yetirsə, səni ondan Allahdan başqa heç kəs qurtara bilməz. Əgər Allah sənə bir xeyir diləsə, heç kəs onun nemətinə maneçilik edə bilməz». (Yunus 107). Qul hər şeyin Allahdan gəldiyini bildiyinə görə yalnız Allah hüzurunda qorxu və sayğı duymalı və yalnız Ona qarşı təqvalı davranmalıdır. «O, halda insanlardan qorxmayın Məndən qorxun». (əl-Maidə 44). «…Və yalnız Məndən qorxun». (əl-Bəqərə 40). «Allaha və onun Peyğəmbərinə itaət edənlər, Allahdan qorxub çəkinənlər məhz belələri uğura çatanlardır». (ən-Nur 52). «…Qorxub çəkinməyə də, (günahları) bağıışlamağa da layiq olan ancaq Odur». (əl-Muddəssir 56). Hər bir məxluqun bir yaradılmışdan ya da yaradıcıdan qoxmasının qaçınılmaz olduğu məlumdur. Yaradılmışdan qorxmanın zərəri bir çox baxımdan faydalarından daha ağırdır. Allahdan qorxmaq isə dünya və axirət səadətinin səbəbidir. Həqiqətən Allah ondan qorxulmaya layiqdir. Günahları bağışlayan da Odur, heç bir yaradılmış günahları bağışlamaya qadir deyildir. Əbul-Abbas Abdullah b. Abbas - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, bir gün (minikdə) Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – in arxasında idim. O, buyurdu: «Ey oğul! Mən sənə bir neçə kəlimə öyrədəcəm... Bunu da bil ki, əğər bütün insanlar sənə xeyir vermək üçün bir yerə yığışsalar Allahın yazdığından artıq sənə heç bir xeyir verə bilməzlər. Bunu da bil ki, əğər sənə zərər vermək üçün bir yerə yığışsalar yenə də Allahın yazdığından artıq sənə zərər verə bilməzlər. (Çünkü) qələmlər qaldırılmış, səhifələrin (mürəkkəbi) qurumuşdur»¹¹⁸. İbn Teymiyyə – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Həqiqətən də dünyada bir Cənnət vardır ki, kim o Cənnətə girməzsə axirətin Cənnətinə daxil olmaz. Düşmənlərim mənimlə nə edə bilər. Mənim Cənnətim, bağım qəlbimdədir. Hara getsəm o, da mənimlədir. Məndən ayrılmazdır. Həbs olunmağım Allah ilə tək qalmağımdır, öldürülməyim şəhidlikdir, sürgün olunmağım isə mənim üçün səfərdir».

5. Olub Keçənlərə Peşman Olmamaq

İnsan istədiyi şey alınmadıqda, xoşlamadığı bir şey baş verdikdə narahatçılığı, peşmançılığı, qəzəblənməyi, özündən tez çıxmağı dəf edə bilməlidir. O, bilməlidir ki, bunların hamısı Allahın təqdiri ilədir. O, Allah ki, göylərin və yerlərin mülkü onun əlindədir. Bu kimi şeylərə görə səbr edər və əcrini də Allahdan gözləyər. Bu da insanın qədərə inanmasının böyük səmərlərindən biridir. İnsanın özündən narahatçılığını, peşman-çılığını qovur. İnsan bilməlidir ki, bu belə də olmalı idi. Başqa çür olması mümkün də deyildir. Bəzən görürsən ki, insan hansısa işi düzəltmək, islah etmək istəyir. Lakin iş istədiyinin əksi olaraq alınır. Məs: Görürsən ki, insan qələmini düzəltmək istədiyi halda onu vurub sındırır. Qədər onun əksinə olur və o, bilməlidir ki, bu belə də olmalı idi. Başqa cür olması da mümkün deyildir. Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – duasında buyurardı: «Allahım! Verdiyinə mane ola biləcək, vermədiyini də verə biləcək yoxdur»¹¹⁹. «(Müharibəyə getməyib Mədinədə evlərində) oturan və (müharibəyə getmiş) qardaşları haqqında: «Əgər onlar sözümüzə qulaq assaydılar, öldürülməzdilər» deyənlərə (Ya Muhəmməd!) söylə ki: «Əgər doğru deyirsinizsə, onda (bacarıb) ölmü özünüzdən uzaqlaşdırın». (Ali-İmran 168). Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Allah güclü mömini zəif mömindən daha çox sevir. Hər bir işdə özünə faydalı olanı götürməyə səy göstər. Allahdan kömək dilə aciz olma. Başına bir müsibət gələrsə demə: «Əgər belə etsəydim belə olmazdı» De ki: «Allahın qəza və qədəri bu imiş. Əgər sözü şeytana yol açır»¹²⁰.

6. Günahların Təmizlənməsi

Əbu Səid əl-Xudri və Əbu Hureyrə - radıyallahu anhum – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Mömini nə yorğunluq, nə xəstəlik, nə əzab-əziyyət, nə rahatsızlıq, nə kədər, nə də bədəninə batan tikan maraqlandırır. Onu maraqlandıran Allahın bunlara səbr etdiyinə görə günahlarını təmizləməidir»¹²¹. İbn Məsud - radıyallahu anhum – rəvayət edir ki, qızdırmadan əziyyət çəkən Peyğəmbər –sallallahu aleyhi və səlləm – in yanına daxil oldum: «Ya Rəsulallah! Bu xəstəlikdən nə çox izdirab çəkirsən». Peyğəmbər: «Bəli, mənim xəstəli-yim sizdən iki nəfərin (bu xəstəlikdən) çəkdiyi izdirab kimidir». Mən: «Bu ona görədir ki, sən bu xəstəlikdən iki qat əcr qazanırsan?» deyə soruşdum. Peyğəmbər: «Bəli, bu belədir deyərək istənilən müsəlmanın başına gələn xəstəlik, bədəninə batan tikan və bundan daha böyük hər hansı qəza başına gələrsə Allah bu səbəblə onun pisliklərini örtər və o, kimsə günahlarını ağac yarpaqlarını tökdüyü kimi tökər»¹²². Əbu Hureyrə - radıyallahu anhum – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Mömin və möminə xanım daima Allahın imtahan-larına məruz qalacaqlar. O, imtahanlar ki, onların özlərinə, uşaqlarına və mallarına toxunacaqdır o, vaxta qədər ki, onlar öz Rəbblərini günahsız qarşılayana qədər»¹²³. «Sizə üz verən hər bir müsibət öz əllərinizlə qazan-dığınız günahların (etdiyiniz əməllərin) ucbatındandır». (əş-Şura 30).

7. Böyük Əcr (Mükafatın) Verilməsi

«Əlbəttə, biz sizi bir az qorxu, bir az aclıq, bir az da mal, can (övlad) və məhsul qıtlığı ilə imtahan edərik. (Ya Muhəmməd! Belə imtahanlara) səbr edən şəxslərə müjdə ver. O, kəslər ki, başlarına bir müsibət gəldiyi zaman: «Biz Allahın bəndələriyik və (öləndən sonra) ona tərəf (onun dərgahına) qayıdacağıq» deyirlər. (əl-Bəqərə 155-156). Əbu Hureyrə - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Allah buyurdu – mömin qulumun ən çox sevdiyi insanları əlindən alsam və o da buna səbr edərək əcrini Məndən gözləyərsə, Məndə ona Cənnətdən başqa bir mükafat olmaz» ¹²⁴. Ənəs - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Allah buyurdu – İki gözünü alaraq qulumu imtahan etdiyim zaman səbr edərsə, onların yerinə ona Cənnəti verərəm»¹²⁵. Əbu Hureyrə - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Allah kimə xeyir diləyərsə onu imtahanlara məruz qoyar»¹²⁶.

8. Ölümdən Qorxmamaq

«Allahın izni olmayınca heç kəsə ölüm yoxdur. O, (lövhi-məhfuzda) vaxtı müəyyən edilmiş bir yazıdır». (Ali-İmran 145). İbn Qeyyim – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: "Hər bir şey səbədləri ilə bərabər təqdir edilmişdir. Bunlardan biri də duadır¹²⁷. Səbəbsiz olaraq heç bir şey təqdir edilməmişdir. Hər bir şeyin təqdir edilmiş bir səbəbi vardır. Qul səbəbi etdiyi zaman təqdir edilmiş hadisə baş verir, əksi təqdirdə baş vermir. Həqiqətən aclığı dəf etmək və susuzluğu götürmək - yemək və içməklə bağlıdır, uşağın olması isə - yaxınlıqla, məhsul yığımı - əkinçiliklə, (qurbanlıq) heyvanın ölümü - onun kəsilməsiylə, həmçinin Cənnətə düşməkdə əməllər (səbəbilədir), Cəhənnəmə düşmək – Allah Qorusun – digər (əmmələrlə) bağlıdır"¹²⁸. Rəvayət edilir ki, Əbu Ubeydə Ami b. əl-Cərrah - radıyallahu anhu –, Ömər - radıyallahu anhu – nun Şamda Taun xəstəliyinin yayılmasına görə şəhərə girməmək qərarına qarşı etiraz edərək dedi: "Ey möminləri əmiri! Allahın bizim üçün təqdir etdiyi qədərdən qaçırıq?". Ömər: "Ey Əbu Ubydə! Bu sözləri başqası desəydi? Bəli, biz Allahın qədərindən digər qədərinə qaçırıq" dedi¹²⁹.

9. Hər Çətinlikdən Sonra Asantlıqlar Vardır

Əbul-Abbas Abdullah b. Abbas - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, bir gün (minikdə) Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – in arxasında idim. O, buyurdu: «Ey oğul! Mən sənə bir neçə kəlimə öyrədəcəm... Bunu da bil ki, (Allahın) yardımı, zəfəri - səbrlə birlikdədir. Qurtuluş – kədər və sıxıntı ilə bərabərdir və şübhəsiz ki, hər bir çətinlikdən sonra - asanlıq vardır»¹³⁰.

İnsanlar içəisində ən çox rahatlıq içində olanı ən çox yorulanıdır. Yorğunçuluqdan sonra rahatlıq gəlir. Deyirlər ki: «Dünyada ağalığa çatmaq və axirətdə də səadətə çatmaq üçün yorğunluq körpüsünün üstün-dən keçmək lazımdır». Rahatçılığın arxasından həsrət gəlir. Peyğəmbər –sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Dünya möminin zindanı, kafirin isə Cənnətidir»¹³¹. Şair deyir ki: «Mən böyük bir rahatçılıq gördüm. Lakin ardından yorğunçuluq vardır. Əgər məşəqqət olmasaydı hamı ağa olardı». Əbu Musa əl-Əşari - radıyallahu anhu – gecə və gündüz oruc tutur və ona deyirlər ki: «Nəfsinə istirahət ver!». O: «Kim rahatlığı tələb edirsə rahatlığı tərk edər». İbn Qeyyim – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Kim rahatlığı üstün tutarsa o, rahatlığı ötürər. İnsan nə qədər bu məşəqqətlərə və çətinliklərə dözərsə bir o qədər də sevinər, ləzzət alar. Himməsi¹³² olmayanın sevinci də olmaz, səbri olmayanın ləzzəti də olmaz, bədbəxçiliyi (çətinliyi) olmayanın da neməti olmaz, yorğunçuluğu olmayanın da rahatçılığı olmaz». Sələflər deyirlər ki: «Elm rahat bədənlə alınmaz. Rahatlıq yalnız yorğunluqla əldə edilir. Nemətlərə çatmaq yalnız o, yolda olan çətinliklərə dözməklə olur. Bu rahatlığa yalnız Cənnətdə çatılır». Rabi b. Xuseymə – rahmətullahi aleyhi – yə dedilər ki, nəfsinə bir az rahatlıq ver! O: «Mən onun rahatlığını istəyirəm». İmam Əhməd – rahmətullahi aleyhi – dən soruşdular ki: «İnsan nə zaman rahatlıq tapar?». O: «Birinci ayağını Cənnətə qoyduğu zaman».

10. Bil Ki, Səndən Yan Keçən Bəla Sənə Toxunmamalı İd, Başına Gələn Bəla İsə Səndən Yan Keçməməli İdi

Əbul-Abbas Abdullah b. Abbas - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, bir gün (minikdə) Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – in arxasında idim. O, buyurdu: «Ey oğul! Mən sənə bir neçə kəlimə öyrədəcəm... Bil ki, səndən yan keçən bəla sənə toxunmamalı idi. Başına gələn bəla isə səndən yan keçməməli idi»¹³³. İbn Deyləmi deyir ki, Ubey b. Kəb - radıyallahu anhu – nun yanına gələrək dedim: "Qəlbimdə Qədərə qarşı bəzi şübhələr yer almışdır. Mənə elə bir şeylər danış ki, Allah onları qəlbimdən dəf etsin". O: "Əgər Allah yer və göy əhlini cəzalandırsaydı bu iş ədalətli olardı, əgər O hamısını əff etsəydi Onun mərhəməti onların əməllərinin qazandığı həsənətdən çox olardı. Əgər sən Uhud dağı boyda qızıl xərcləsən, lakin Qədərə iman etmədikcə, sənin başına gələn hər bir şeyin səndən yan keçmədiyinə, səndən ötüb keçənin isə sənin başına gəlmədiyinə iman etmədikcə Allah bunu səndən qəbul etməz. Əgər bunlara iman etmədən ölsən Cəhənnəmə düşərsən". Bundan sonra mən İbn Məsud, Huzeyfə b. Yəmən və Zeyd b. Sabit - radıyallahu anhum – un yanına da getdim. Onlar da eyni şeyi söylədilər"¹³⁴.

Əgər sən bu bölümü düzgün şəkildə yerinə yetirə bilsən qəlbin Allahın təqdir etdiyi Qədər ilə razılaşmasını və bununla təskinlik tapmasını vacib edər. «Bu sizin əlinizdən çıxana gədərlənməməyiniz və və sizə verilənə də sevinib qürrələnməməyiniz üçündür. Allah özünü bəyənən, özü ilə fəxr edən heç bir kəsi sevməz». (əl-Hədid 23). əd-Dəhhaq – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Sizə təqdir etmədiyimiz dünyəvi şeylərə görə kədərlənməyin, sizə verdiyimiz dünyəvi şeylər barəsində sevinməyin. Əgər o, yazılıbsa sizdən yan keçən deyildir. Sizə verilməlidir». Sələflərdən biri deyir ki: «Qədərə iman gətirmək insanın kədərini, qəmini, hüznünü aradan qaldırır». Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – də buna işarə edərək buyurur: «Allah güclü mömini zəif mömindən daha çox sevir. Hər bir işdə özünə faydalı olanı götürməyə səy göstər. Allahdan kömək dilə aciz olma. Başına bir müsibət gələrsə demə: «Əgər belə etsəydim belə olmazdı» De ki: «Allahın qəza və qədəri bu imiş. Əgər sözü şeytana yol açır»¹³⁵. Bu hədis onu bildirir ki, insanın öz nəfsinə xatırlatması keçmişi (yazılmış Qədəri) müsibət zamanı artıq o, şeytanın vəsvəsələrini ondan uzaqlaşdırır. O, vəsvəsələr ki, insana dərdi, qəmi, kədəri, peşmançılığı gətirir. İnsan bilsə ki, bu yazılan olmalı baş verməli idi. Ənəs - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Rəsulullah – sallallahu aleyhi və səlləm – ə on il xidmət etdim. Bir dəfə də olsun mənə uf demədi, üstümə qışqırmadı. Etdiyim bir işdən ötrü nə üçün onu etdin, etmədiyim bir işdən ötrü də nə üçün bu işi etmədin deyə demədi (Bağqa rəvayətdə: Əgər xanımlarından biri məni qınamış olsaydı ona: Onu buraxın. Çünkü nə təqdir edilmişsə o, da olur¹³⁶)»¹³⁷.

Yalnız Onun istədiyi olur. İnsanın da buna iman gətirməsi ondan dərdi, qəmi, kədəri qaldırır. Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – bir kişiyə tövsiyə edərkən buyurdu: «Allahın sənə təqdir etdiyi bir şeydə Allahı imtahan etməyin». Əgər mömin insan Allahın təqdir etdiyində olan hikmətə, rəhmətə baxarsa bu onu Allahın təqdir etdiyi ilə razı qalmasına yönəldər. «Allahın izni olmadıqca (heç kəsə) heç bir müsibət üz verməz. Kim Allaha iman gətirsə Allah onun qəlbini haqqa doğru yönəldər və o, dünyada baş verən hər şeyin Allahın əzəli hökmü və izni ilə olduğunu bilər. Allah hər şeyi biləndir». (ət-Təğabun 11). Əlqamə – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Kim Allaha iman gətirsə Allah onun qəlbini haqqa doğru yönəldər...» Bu o, kimsədir ki, başına bir müsibət gəlir və bilir ki, bu Allah tərəfindəndir və müsibətə təslim olur və onunla razı qalır. Suheyb - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Möminin işinə heyrat edirəm. Çünki onun hər bir işi xeyirdir. Bu hal mömindən başqa heç bir kimsə üçün deyildir. Onun başına bir sevinc verici bir şey icabət edərsə şükr edər. Bu da onun üçün bir xeyir olar. Əgər onun başına zərər və ziyan verici bir hal icabət edərsə səbr edər və bu hal da onun üçün xeyirli olar»¹³⁸. Hər iki halda da xeyiri qazanması mömindən başqasında ola bilməz. Müsibət və xeyiri də qarşılamaq üçün mömində əsaslar vardır və o, bilir bunları necə qarşılasın. «De ki: Allahın bizim üçün yazdığından başqa bizə heç bir şey üz verməz». (ət-Tövbə 51). Ənəs - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Mükafatın böyüklüyü bəlanın böyüklüyündən aslıdır. Allah bir qövmü sevərsə onları imtahan edər. Kim (Allahın qədəri) ilə razı qalarsa Allah da onlardan razı qalar, kim də (Allahın qədərinə) razı qalmayıb qəzəb edərsə Allahın da onlara qəzəbi tutar»¹³⁹. Əbu Dərda - radıyallahu anhu – deyir ki: «Allah bir şeyi təqdir etdiyi zaman ondan razı qalmasını istəyər». Ummu Dərda - radıyallahu anhə – deyir ki: «Allahın təqdir etdiyi ilə razı qalanlar o, kəslərdir ki, Allah nəyi təqdir etdisə onunla razı qaldılar. Onlar üçün Cənnətdə dərəcələr vardır. Elə bir dərəcələr ki, hətta şəhidlər Qiyamət günü o, dərəcələrə qiptə edərlər». İbn Məsud - radıyallahu anhu – deyir ki: «Allah sevinci, fərəhi yəqində və razılıqda qoymuşdur. Dərdi və kədəri şəkdə və qəzəbdə qoymuşdur». Ömər b. AbdulAziz – rahmətullahi aleyhi – dualarında deyərdi: «Allahumə! Qəza və qədərində məni razı sal və o təqdir etdiyinə bərəkət qoy.Hətta mən bununla razı qalım və Sənin gecikdirdiyin şeyi tez istəməyim və ya tezləşdirdiyin bir şeyin gecikməsini istəməyim». Bil ki, bəndə razılığın dərəcəsinə çatmaz hətta o, kimsə kasıblıq və müsibət zamanı razı qalmasa necə ki, varlılıqda və əmin-amanlıqda razı qaldığı kimi. Sən Allahdan öz işin barəsində xeyirli olanı istəyirsən və nəfsinə uyğun olmayan bir iş baş verdikdə və ya təqdir olduqda qəzəblənirsən. Bəlkə də sənin xeyirin nəfsinə uyğun (xoş gəlməyən) bir şeydədir. Əgər sənə istədiyin o, şey təqdir olsaydı bəlkə də sənin həlakın orada olardı. Lakin təqdir olunan şey sənin nəfsinə uyğun gəldikdə isə sən razı qalırsan. Bu da sənin qədər barəsində elminin azlığındandır. İbn Aun – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Allahın Qəza və qədəri ilə razı qal. Sən belə etsən dərdin az olar və axirət işlərin üçün bu daha xeyirli olar».

Əgər bəndə Allahdan xeyir-bərəkət diləyərək İstixarə edirsə o, zaman ona lazımdır ki, Allahın onun üçün seçdiyi ilə razı qalsın. Seçilən əməl onun nəfsinə müvafiq olsada, olmasa da belə. Çünki insan bilmir xeyir nəfsinə müvafiq olandadır, yoxsa olmayanda. Ona görə də Sələflərdən bir dəstəsi İbn Məsud və s. əmr etmişlər ki, əgər bir insan təqdir edilmiş şeyin nəfsi istəyinə müxalif olduğu zaman səbr edə bilməyəcəksə o, kimsə İstixarə etdiyi zaman rahatlıqda sözünü işlətsin. Məs: Allahım! Səndən filan şeyi istəyirəm rahatlıqda.

İnsanın Təqdir Olunanla Razı Qalması Üçün Bəzi Səbəblər Vardır: 1) İnsan yəqin bilməlidir ki, Allah mömin üçün nəyi təqdir edibsə onda xeyir vardır. Bununla o, kimsə xəstə misalında olur hansı ki, özünü mahir, nəsihət edən bir həkimə təslim etmişdir. Həkim o, xəstəni incitsə də belə ondan razı qalır ona olan inancına görə. İnsan bilir ki, həkim onun xeyrini istəyir. İnsan bunu dərk etsə başına gələn bütün müsibətlərlə razı qalar. 2) İnsan bu razılığın qarşılığında Allahın ona nə qədər savab vəd etdiyinə baxsın. Əgər insan müsibət zamanı razılığın qarşılığını bilərsə razı qalar. Onun razılığı o, qədər güclənər ki, təqdir olunan müsibətin ağrısıbını unutdurar. Saleh qadınlardan birinin dırnağı qırılır və o, gülərək deyir: «Bunun savabının ləzzəti mənə onun ağrısının acılığını unutdurdu». 3) O, bəla verənin sevgisində dərinliyə getmək. Bəla verənin əzəmətini, kamilliyini bilmək. İnsan bu dərəcəyə çatarsa o, ağrını heç hiss etməz Ona olan sevgiyə görə. Necə ki, Yusuf – əleyhissəlam - görən qadınlar onu gördükləri zaman unudaraq əllərini kəsdilər və o ağrını da hiss etmədilər. İnsan Allahı, o bəla verəni sevərsə ağrıları hiss etməz. Heç sevən insan da bəlanı, müsibəti hiss edərmi? Bəzi müsibət əhli demişlər ki: «Qoy Allah istədiyini etsin. Hətta bizi tikə-tikə doğrasalarda biz yalnız Ona qarşı sevgidə artacağıq». Sələflərdən birinin yanına xəstə ikən (ziyarət məqsədilə) daxil olurlar və ondan: «Sənə seimli olan nədir?» deyə soruşurlar. O: «Mənə sevimli olan Allaha ən sevimli olanıdır». Sələflərdən bir kişinin oğlu cihadda dünyasını dəyişmişdr. Onun yanına başsağlığı vermək üçün gələnlər onun ağladığını görüb soruşdular: «Səni ağladan nədir?». O: «Mən onun öldürülməsinə görə ağlamıram, mən ağlayıram ona görə ki, öldüyü zaman onun Allahdan razılığı necə idi». Bütün bunlar onu göstərir ki, müsibətlərə, bəlalara razı qalması vacib deyildir. Bu bəyənilən, müstəhəb bir əməldir. Lakin kim razılığı bacarmasa qoy səbrə yönəlsin. Çünkü səbr etmək vacibdir. «Yalnız (dünyada Allah yolunda çətinliklərə) səbr edənlərə (axirətdə) saysız-hesabsız mükafat veriləcəkdir!». (əz-Zumər 10). İnsan bacardığı qədər razılıq dərəcəsini qazanmağa çalışmalıdır. Həsənul Bəsri – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Razılıq məqamı ağırdır. Lakin möminin sığınacaq yeri səbrdir». Səbrin mahiyyəti odur ki, insanın nəfsini saxlaması, qəzəblənməkdən həps etməsi. Lakin bununla yanaşı qəlbində ağrı vrdır. Razılıq isə müsibətlə yanaşı köksünün genişliyini vacib edir. Hətta qəlbdə o, ağrı olsa da belə razılıq o, ağrının hissiyatını yüngülləşdirir. Bəzəndə o, hissiyatı razılıq bütünlüklə aradan qaldırır.

Ömər b. AbdulAziz, Fudeyl b. İyad – Allah Onlardan Razı Olsun – deyirlər ki: «Razı insan o kəsdir ki, olduğu haldan (başına gələn müsibətdən) başqasını arzulamır. Səbr edən kimsə isə səbr edir, lakin başqa halı arzulayır». Səbr müsibətin ilk anında olduğu kimi, razılıq isə müsibət baş verdikdən sonra olur. Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – dualarında buyurardı: «Allahım! Mən səndən Qəza və qədərindən sonra razı qalmağı diləyirəm». Kim bəla baş verəndən sonra razı qalarsa həqiqi razılıq da elə budur. Kim müsibət zamanı Allahın təqdir etdiyinə qəzəblənərsə onun ağrı çəkməsi ilə yanaşı Allahın qəzəbi də vardır.

Səbr – həps etmək deməkdir. Üç növdür. 1. Qəza və Qədər ilə təqdir edilənlərə səbr (bəla, müsibətlər və s). 2. Əmr edilənlərə səbr etmək (namaz, oruc və s). 3. Qadağan edilənlərə səbr (haramlara qarşı səbrli olmaq). «Ey iman gətirənlər! Səbr və dua ilə Allahdan kömək diləyin. Allah səbr edənlərlədir». (əl-Bəqərə 153). «Ey iman gətirənlər! Səbr edin, dözün, hazır olun və Allahdan qorxun ki, bəlkə nicat tapasınız». (Ali İmran 200). «And olsun ki, biz içərinizdəki mücahidləri və səbr edənləri ayırd edib bilmək üçün sizi imtahana çəkəcək və əməllərinizi də yoxlayacağıq». (Məhəmməd 31). «Əlbəttə biz sizi bir az qorxu, aclıq, bir az malnan və məhsul qıtlığı ilə imtahan edərik. Səbr edən şəxslərə müjdə ver». (əl-Bəqərə 155). Ömər – radıyallahu anhu – deyir ki: «Biz gözəl həyatı səbrlə hiss etdik» Buxari, Əhməd. Əli – radıyallahu anhu – deyir ki: «İmansız səbr başsız adam kimidir. Səbri olmayanın imanı da olmaz». İbn Məsud – radıyallahu anhu – deyir ki: «İnam imanın hamısıdır. Səbr isə imanın yarısıdır».

Səbr Cənnətin xəzinələrindən bir xəzinədir. Allahda bunu yalnız istədiyi quluna, hörmətli kimsəyə nəsib edir. Meymun b. Məhrəm – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Heç kəs hətta Peyğəmbər də, ondan aşağı olan kimsələrdə böyük bir xeyiri sbrdən başqası ilə almamışlar». İbrahim ət-Teymi – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «ƏgərAllah insana əziyyətə qarşı səbr veribsə o kimsəyə imandan sonra ən üstün verilən nemət elə budur». Ömər b. AbdulƏziz – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Əgər Allah bir bəndəsinə nemət verdikdən sonra neməti alaraq əvəzinə ona səbr verərsə bu alınan nemətdən daha xeyirlidir». Yəhyə b. Muaz – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Əgər sən Rəbbini sevirsənsə və Rəbbin səni ac qoyarsa və çılpaq edərsə sənə vacibdir ki, buna səbr edib başqalarından da gizlədəsən. Çünkü sevən sevdiyinin əziyyətinə dözər». Ona görə də dünya müsibətləri onlarda nemətlər yerində idi. Onlardan biri deyir ki: «Bəlanı nemət saymayan və əmin-amanlığı da müsibət saymayan fəqih deyildir». Onlardan digəri isə: «Mənim başıma bir müsibət gəldikdə 4 dəfə Allaha həmd edirəm. 1 Həmd edirəm ki, Allah bundan böyük müsibət verməyib. 2 Həmd edirəm ki, bu müsibətə qarşı səbr vermişdir. 3. Həmd edirəm ki, məni istircə: «İnnə Lilləhi Və İnnə İleyhi Raciun» kəlməsinə müvəffəq etdiyi üçün. 4. Həmd edirəm ki, bu müsibəti mənim dinimdə etməyib».

10. Allahın Məsləhət Bildiyində Xeyir Vardır

«Bəzən xoşlamadığınız bir şey sizin üçün xeyrli, bəzən də xoşladığınız bir şey sizin üçün zərərli ola bilər. (Onu) Allah bilir, siz bilməzsiniz». (əl-Bəqərə 216). Qədərin şirinliyini ancaq Allahın qəza və qədərinə inanan insan hiss edə bilər. Nəfsi rahat olar. Çox vaxt mömin insan şərrin baş verməsi haqqında düşünmür. İş baş verərsə, başına müsibət gələrsə onu fikirləri ilə bir daha da şişirtmir. Onu rahatlıqla qarşılayır və müsibətin itiliyini söndürür. Mömin insan şərri gözləməklə, şərri çoxaltmağı bir arada toplamır. Baş verən şeyləri rahatlıqla qarşılayır və bilir ki, Allahın təqdir etdiyində xeyir vardır və bunu Allah daha yaxşı bilir.

"Möminlər (müttəfiqlərin) ordu hissələrini gördükdə dedilər: “Bu, Allahın və Peyğəmbərinin bizə olan (zəfər) vədidir. (Biz bununla imtahana çəkilirik. Əgər bu imtahandan yaxşı çıxsaq, zəfər çalacağıq, çünki Allah və Peyğəmbəri həqiqi möminlərə kafirlər üzərində qalib olmağı vəd etmişlər). Allah və Peyğəmbəri düz buyurmuşlar!” Bu (vəziyyət) onların yalnız (Allaha) imanını və itaətini artırdı". (əl-Əhzab 22). Qəza və Qədərə iman gətirən müsəlman bir kimsə heç vaxt müvəffəqiyyətsizlik və məğlubiyyətdən sonra ruhdan düşməz, çünki o, qəti olaraq yəqindir ki, hər bir müvəffəqiyyətsizlik onu daha böyük itkidən və təhlükəli bəladan qurtarmışdır. O, götürdüyü səbəblər üzərində, öz halından və əməlindən düşünər. Əgər çata bimədiyi hədəf doğru, bu hədəfə çatmaq üçün istifadə etdiyi səbəblər halaldırsa bu zaman o, yeni güc və qüvvə ilə, Allaha ümüd və təvəkkül edərək bu işin asanlaşdırıl-masını diliyərək bu işə qol qoyar".