2-Dünyagörüşü anlayışı, onun məzmunu, strukturu və tipləri

Əksliklərin “vəhdəti və mübarizəsi”-
Bu qanun indiyə qədər mövcud olan fəlsəfi ədəbiyyatda 
“əksliklərin vəhdəti və mübarizəsi” qanunu kimi verilmişdir. Bu, ən ümumi qanundur. Əgər bu 
qanun və onun haqqında biliklərin formalaşması məsələsini nəzərdən keçirsək, mütləq tarixə 
müraciət etməliyik. Hələ qədim zamanlardan insanlar belə bir cəhətə fikir verirdilər ki, bizi əhatə 
edən son dərəcə çoxcəhətli aləmdə əks xassələr, qüvvələr və meyllər aydın görünür və xüsusilə 
mühüm rol oynayırlar. Həm də müşahidə edilmişdi ki, əks başlanğıclar nəinki yanyana– 
mövcuddur, həmçinin bunlar qarşılıqlı surətdə bir– birilə bağlıdır. Eyni bir predmetdə, yaxud 
hadisədə meydana gəlir, bu və ya digər şeyin, yaxud bu və ya digər prosesin müxtəlif cəhətlərini 
təşkil edirlər. 
 
Ziddiyyətlər özləri də dəyişilir, hərəkətdə olurlar. Onların qarşılıqlı təsiri həm özlərini, həm 
də ümumi sistemdə olan dəyişikliklərə təsir edən maddələr mübadiləsi, enerji və informasiya ilə 
əlaqədardır. Aparıcı ziddiyyətlərin kəmiyyətcə və keyfiyyətcə üstünlüyü sistemin hərəkət və 
inkişafına istiqamət verir. Bu üstünlük əvvəl gizli, potensial, sonra isə aktual olur. Ziddiyyətlərin 
intensivliyi, kəskinliyi, və yetkiniliyi də dəyişir. Bu ziddiyyətlərin özünün inkişafının mərhələliyi 
problemi də kifayət qədər olmamışdır. Əslinə qalanda ziddiyyətlərin inkişafında aşağıdakı 
mərhələləri, yaxud vəziyyətləri ayırmaq lazımdır
: harmoniya, disharmoniya və münaqişə.
Ümumdialektik ziddiyyətlər də növlərə bölünür. Bünlar daxili və xarici ziddiyyətlər, 
antaqonist və qeyri-antoqonist ziddiyyətlər, konstruktiv və destruktiv ziddiyyətlər və s. 
Daxili 

---

83 
ziddiyyətlər
müəyyən predmetin bir-birinə əks tərəflərinin qarşılıqlı təsiri, mübarizəsidir. 
Xarici 
ziddiyyətlər
isə müəyyən predmetin onu əhatə edən mühitlə, bu mühitdəki predmetlərlə ziddiyyətli 
münasibətləridir. İnkişaf həm daxili və həm də xarici ziddiyyətlərlə müəyyən olunur. 
Antoqonist 
ziddiyyətlər 
sosial qüvvələr (sosial quruplar, siniflər) arasında olan ziddiyyətlərdir. 
Qeyri-
antoqonist ziddiyyətlər
fərdlərlə, sosial qruplar və ölkələr arasında olan ziddiyyətlərdir. Onların 
başlıca mənafeləri bir– birinə uyğun gəldiyindən aralarında olan ziddiyyətlər də qeyri– antoqonist 
olur. Əsas ziddiyyət inkişafda başlıca, aparıcı rol oynayır və bütün başqa ziddiyyətlərə təsir 
göstərir.
Dialektikanın nəzərdən keçirilən üç qanununun inkişafı üç müxtəlif tərəfdən xarakterizə edir. 
Dialektik ziddiyyətlər qanunu inkişafın mənbəyi, impulsudur. Kəmiyyətin keyfiyyətə keçməsi qanu-
nu yeni keyfiyyətlərin yaranması mexanizmidir; dialektik sintez qanunu mütərəqqi istiqamətlənmiş 
dəyişikliklərin xarakter və formasını ifadə edir.
Birinci qanun inkişaf niyə baş verir sualına, ikinci 
qanun isə inkişaf necə baş verir sualına cavab verir. Üçüncü qanun– irəliyə doğru inkişafın 
xarakteri necədir sualına cavab verir.
Dialektikanın bu üç qanununun qarşılıqlı təsiri nəticəsində 
dialektik keçid və əlaqələrin vahid sistemi yaranır. Həmin sistemin hər bir elementi öz xüsusi 
funksiyasını yerinə yetirir, bununla da məcmu hərəkəti ilə bütün gerçəkliyi əhatə edir. 
Ümumiyyələ, inkişaf qanunları kompleksində mərkəzi yeri dialektik ziddiyyətlər qanunu tutur. 
Bu qanun ümumi hərəkət və inkişafın səbəblərini, mənbələrini, hərəkətverici qüvvələrini 
müəyyən edir. Əksliklərin vəhdəti və mübarizəsi qanunun mahiyyətini, inkişaf prosesində rolunu 
və fəaliyyət mexanizmini dərindən anlamaq üçün “eyniyyət”, “fərqlilik”, “ziddiyyət”, “əkslik”, 
“münaqişə” və s. anlayışlarının mahiyyətini bilmək, onları fərqləndirmək zəruridir.