2. Dunyoqarashning tarixiy shakllari Dunyoqarash olamni diniy, falsafiy, ilmiy bilish shakli

Dunyoqarash tushunchasi. Har bir insonning o‘zini o‘rab turgan turfa olam – dunyoga nisbatan qarashlari bo‘ladi. O‘zbek tilida «Dunyo» [arabcha–jahon, olam] so‘zi quyidagi:”1) butun borliq; koinot, olam; 2) borliqning, mavjudotning ayrim bo‘laklari yig‘indisi, to‘plami; 3) jonli tabiatning ayrim qismlari, ular yashaydigan muhit;4) ijtimoiy hayot yoki turmushda yuz bergan (mavjud bo‘lgan) holatga nisbatan, unga qarama-qarshi bo‘lgan boshqa bir holat; 5) atrofimizni o‘rab turgan butun mavjudot; atrof muhit; 6) Yer yuzi va undagi barcha odamlar, insoniyat; 7) Yer yuzi, undagi barcha qit’alar, mamlakatlar; 8) hayot, tiriklik; 9) kishilarning ma’naviy, ruhiy olami, hayoti; 10) ma’lum bir ilm-fan,kasb-hunar,ijtimoiy hodisa sohasi; 11) ma’lum bir ijtimoiy tuzumga, o‘ziga xos madaniy va ijtimoiy-tarixiy xususiyatlarga ega bo‘lgan omillar bilan birlashgan kishilik jamiyati va u mavjud bo‘lgan davr; 12) boylik, davlat”⁷,– degan ma’nolarni anglatish uchun ishlatiladi. Demak, dunyoqarash – bu «dunyo» so‘zidan olingan bo‘lib, individ, shaxs, katta va kichik jamoalar, elat, millat, xalqlarning – butun dunyoga, unda o‘zining egallagan o‘rniga, atrofidagi real voqelikka, ularning ayrim voqea-hodisalariga bo‘lgan ilmiy, mafkuraviy, ma’naviy, ilohiy qarashlar tizimidir. Falsafiy adabiyotlarda ko‘pincha «dunyo» va «olam» atamalari sinonim so‘zlar sifatida qo‘llaniladi. Chunki, «olam» so‘zi ham arabcha bo‘lib, odatda dunyo, jahon; koinot; xalq, omma ma’nosini anglatadi⁸.
Dunyoqarash bu shunchaki olam to‘g‘risidagi qarashlar tizimidan iborat emas, balki unda odamzod ong-u tafakkurining o‘ziga xos bo‘lgan o‘zini o‘zi anglash shakli ham, demakdir. Bunda «odam – olam» munosabatlari dunyoqarashning asosiy masalasini tashkil qiladi. Shunga ko‘ra dunyoqarash – inson ongining muhim atribut⁹laridan biri hisoblanadi. Yevropa olimlarining fikriga ko‘ra «Dunyoqarash» tushunchasini birinchi bo‘lib nemis mumtoz faylasufi Immanuil Kant ilmiy bilimlar tizimiga kiritgan.
Dunyoqarashning tarkibiy tuzilishi. Dunyoqarash murakkab tuzilishga ega bo‘lgan ma’naviy hodisa bo‘lib, uning mazmun-mohiyatini belgilashda bilimlarni umumlashtirish, ishonch, qadr-qimmat, ideal, e’tiqod, faoliyat, hayot normalari muhim ahamiyat kasb etadi. Dunyoqarashga yarim funksionallik xos bo‘lib, uning asosini odamning dunyo sir-asrorlarini bilishda fizio-psixologik mexanizmlar orqali mo‘ljal olishi tashkil qiladi. Bunda so‘z inson ma’naviy dunyosining hissiyot, aql, erk va ularning birgalikda harakat qilishi haqida ketmoqda. Shunga ko‘ra, dunyoqarashning tarkibiy qismlariga quyidagilarni kiritish mumkin bo‘ladi.
Dunyoqarashning tarkibiy qismlari:
a) dunyoni sezish – bu odamlarning olamdagi real mavjud narsalarni sezgi organlari orqali his etishi bo‘lib, uni dunyoqarashning emotsional-ruhiy;
b) dunyoni idrok etish – kishilarning atrof-borliqni orttirilgan tajribasi tufayli timsoliy idrok etishi bo‘lib, uni dunyoqarashning dunyo haqida tasavvurlarning shakllanish;
v) dunyoni tushunish – dunyoning mohiyatini, undagi narsa va hodisalarning o‘zaro aloqalarini bilib olish bo‘lib, uni dunyoqarashning intellektual darajalaridan tashkil topgan bo‘ladi.
Demak, odamlarning tabiat va jamiyat haqidagi bilimlari sintezlanib dunyoning umumiy manzarasi, tabiatshunoslik ilmlarining qo‘shilishidan dunyoning tabiiy-ilmiy manzarasi, ijtimoiy fanlarning mantiqiy birlashishidan dunyoning ijtimoiy-tarixiy manzarasi, dunyoning mafkuraviy manzarasi kabilar yaratiladi. Dunyoning umumiy manzarasini ishlab chiqish esa barcha ilm sohalarining vazifasi hisoblanadi. Dunyoqarashning tarixiy tiplari. Falsafa ilmida dunyoqarash asosan uch tarixiy tip¹⁰ga ajratilib tadqiq qilinadi.
Bularga quyidagilar kiradi:
1.Mifologik dunyoqarash.
2. Diniy dunyoqarash.
3. Falsafiy dunyoqarash.