2. Dunyoqarashning tarixiy shakllari Dunyoqarash olamni diniy, falsafiy, ilmiy bilish shakli

1-mavzu. Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli
Reja:
1.Falsafa tushunchasi, falsafa fanining predmeti, Falsafaning maqsadi va asosiy funksiyalari.
2.Dunyoqarashning tarixiy shakllari
3.Dunyoqarash olamni diniy, falsafiy, ilmiy bilish shakli
4.Falsafada milliylik va umuminsoniylik


TAYANCH SO‘Z VA IBORALAR:
Falsafa, dunyoqarash, fan, fan falsafasi, ontologiya, gnoseologiya, sotsiologiya, logika, monizm, dualizm, plyuralizm, materializm, idealizm, materialistik monizm, idealistik monizm, gnostiklar, agnostiklar, agnostitsizm, falsafaning funksiyalari, dunyoqarash, gnoseologik, metodologik, aksiologik, ijtimoiy, tarbiyaviy, metod, dialektika, metafizika, sofistika, eklektika, sinergetika.


1. Dunyoqarash olamni diniy, falsafiy, ilmiy bilish shakli
«Falsafa» va «filosofiya» atamalari haqida tushuncha.«Falsafa» atamasi qadimgi yunon tilidagi «filosofiya» so‘zidan olingan bo‘lib lug‘aviy ma’noda «donishmandlikni sevish» («phileo» - sevaman, «sopia» - donolik) degan mazmunni anglatadi. Bu so‘z dastlab taxminan eramizdan oldingi VI asrda yashagan taniqli matematik olim Pifagor tomonidan ishlatilgan va Yevropa madaniyatiga qadimgi yunon faylasufi Aflotun (mil.avv.427-347 y.) asarlari orqali kirib kelgan. Abu Nasr Forobiy «Falsafaning ma’nosi va kelib chiqishi haqida» nomli asarida «falsafa» atamasi yunon tilidan kelib chiqqanligini tasdiqlaydi. Demak, «falsafa» va «filosofiya» atamalari bir xil ma’noga ega bo‘lib, uning kelib chiqqan makoni qadimgi Yunoniston hisoblanadi. Ular barcha ilm-amal sohalarini filosofiya deb atashgan va «barcha fanlarning otasi» sifatida e’tirof etishgan. Bugungi kunda ham katta ilmiy yutuqlarni erishgan ilm ahliga, masalan, «matematika fanlari bo‘yicha falsafa doktori», «tibbiyot bo‘yicha falsafa fanlari doktori» kabi ilmiy unvonlar berilib, uning «otalik» maqomi ajdodlardan avlodlarga o‘tgan holda saqlanib kelinmoqda. Falsa faning predmeti. Endi «Falsafa nimani o’rganadi?», degan savolni berishimiz mumkin. Insonda bilishga qiziqish uyg’otadigan, mifologiya, din yoki fan javoblaridan qoniqmagan insonning o’ziga ma’lum bilimlar va tajribaga, muayyan e’tiqod, ishonch va intuisiyaga tayangan holda oqilona asoslangan javoblar berishga harakat qiladigan, savollar tug’diradigan har qanday obyektiv va subyektiv borliq falsafaning predmeti hisoblanadi. . Boshqacha aytganda, inson o’z qiziqishi obyekti haqida muayyan tasavvur hosil qilish maqsadida savol berishga asos bo’lishi mumkin bo’lgan hamma narsa falsafaning predmetidir. Shu munosabat bilan u yoki bu odamning falsafiy qarashlari haqida va hatto uning falsafasi to’g’risida so’z yuritish mutlaqo o’rinli bo’ladi va bunga biz kundalik hayotda tez-tez duch kelamiz.
Biroq ayni holda bizni fan sifatidagi, ayrim insonning emas, balki butun jamiyatning rivojlanish mahsuliga aylangan ijtimoiy hodisa sifatidagi falsafa qiziqtiradi va ayni shu sababli yuqorida keltirilgan ta’rifda «inson» tushunchasi yig’ma ma’noda qo’llanilgan. Bu yerda shuni ta’kidlab o’tish lozimki, garchi falsafaning predmetiga biz umumiy nuqtai nazardan ancha keng ta’rif bergan bo’lsak-da, ayrim tarixiy davrlarda odatda u yoki bu sabablarga ko’ra muayyan masalalar doirasi falsafiy tadqiqotlarda birinchi o’ringa chiqadi.
Masalan, qadimgi Yunonistonda kosmosentrizm ilk falsafiy ta’limotlarning o’ziga xos xususiyati bo’lib, bunda asosiy e’tibor «kosmos», «tabiat»ni anglab yetishga qaratilgan. Keyinchalik, qadimgi yunon shahar-polislari ravnaq topgan davrda faylasuflar diqqat markazidan ijtimoiy muammolar, axloq, davlat qurilishi masalalari o’rin oldi. Yevropada xristianlikning, Sharqda islom dinining vujudga kelishi va mustahkamlanishi natijasida o’rta asrlar falsafasi teosentrik (yunon. thyeos – markazdan o’rin olgan xudo) xususiyat kasb etdi, ya’ni Xudo va u yaratgan olam falsafiy qiziqishlarning asosiy predmetiga aylandi. Uyg’onish davrida falsafa san’at (estetika)ga va ko’p jihatdan insonga murojaat qilindi.. Yangi davr deb nomlanuvchi XVII-XVIII asrlarda falsafa tobora kuchayib borayotgan fan bilan uzviy bog’landi, natijada falsafiy tadqiqotlarning diqqat markazidan bilish va ilmiy metodlar masalalari o’rin oldi.
XIX asrning ikkinchi yarmida yuz bergan «klassik falsafa» va oqilonalik inqirozi irrasionallik, intuitivlik, ongsizlik muammolarini namoyon etdi, XX asrning birinchi yarmida ular «noklassik falsafa» tahlilining asosiy predmetiga aylandi, bu esa, o’z navbatida, matnlar mantig’i, tili, ularni talqin qilish va sharhlashga alohida qiziqish uyg’onishiga olib keldi. XX asrning so’nggi o’n yilliklarida hozirgi madaniyatdagi inqiroz hodisalarini va yangi axborot texnologiyalarining, shuningdek ommaviy kommunikasiya vositalarining jadal sur’atlarda rivojlanishi bilan belgilangan muammolarni kun tartibiga qo’ygan postnoklassik falsafa shakllandi. Bu falsafa vakillari «tarixiy rivojlanishning tugallanganligi», barcha ma’nolar va g’oyalar «aytib bo’linganligi» haqida mushohada yuritib, inson o’ziga yog’ilayotgan axborotga ishlov berishga qodir emasligiga e’tiborni qaratar ekan, notizimlilik, Yevropa an’anaviy falsafiy bilimining negizlari, qadriyatlari va chegaralarini o’zgartirish g’oyasini ilgari surdilar.
Nihoyat, XX-XXI asr chegarasida eng yangi falsafada birinchi o’ringa chiqqan va eng muhim mavzular qatoridan o’rin olgan yana bir mavzu globallashuv jarayonlarining mohiyatini va ularning rivojlanish yo’nalishini aniqlashga alohida e’tibor qaratildi. Bu jarayonlar hozirgi vaqtda jamiyat hayotining deyarli barcha jabhalarini qamrab oldi va davrimizning olamshumul muammolarini yuzaga keltirdiki, ularning nazariy va amaliy yechimini topish bu muammolarni shu jumladan falsafiy darajada anglab yetishni ham nazarda tutadi.