2. Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanishi

Ayirboshlash jarayoni - takror ishlab chiqarishning muhim fazasidir. Mehnat taqsimoti oqibatida ayrim guruh kishilar tovar va xizmatlarning ma’lum turlarini ishlab chiqarishga, etkazib berishga, ayrim guruhlari esa boshqa turdagi tovarlarni ishlab chiqarish, etkazib berish bo’yicha ixtisoslashadilar. Har bir tovar turini ishlab chiqaruvchi o’z tovarini sotib, o’ziga kerakli bo’lgan boshqa tovar yoki xizmatlarni sotib oladi. Natijada turli xil yo’nalishdagi ishlab chiqaruvchilar yoki xizmat ko’rsatuvchilar o’rtasida iqtisodiy aloqa – ayirboshlash, ‘ul orqali oldi-sotdi jarayoni sodir bo’ladi.

Iqtisodiyotda takror ishlab chiqarishning oxirgi fazasi iste’mol jarayonidir. Bu jarayonda tovarlar va xizmatlar turli kishilar, guruhlar tomonidan iste’mol qilinib, ularning ehtiyojlarini qondiradilar. Iste’mol ikki turda bo’ladi: ishlab chiqarish iste’moli va shaxsiy iste’mol. Ishlab chiqarish iste’molida ishlab chiqarish vositalari (ka’ital) va ishchi kuchidan foydalanilib, unumli iste’mol qilinadi. Shaxsiy iste’mol jarayonida esa iste’mol buyumlari ‘irovard foydalanilib, ular yo’qotiladi va o’rniga yana yangisini ishlab chiqarish zaruriyati ‘aydo bo’ladi.

_____________________

4 Красавина Л.H. Международные валютно-кредитные отношения. -М.: «ФиС». 2001 г. С. 39.

5 Бержанов С.А. Валютная система, валютный рынок и валютные операции. - Нукус. 1996 г. С. 53.

Shunday qilib, tovar va xizmatlar, resurslar harakati doimo to’xtovsiz takrorlanib turadigan jarayondir. Bu jarayonni ushbu chizmada tushunish osonroq bo’ladi.

Тақсимотжараёни



Ишлаб чиқариш жараёни

Истеъмол

жараёни

Айирбошлаш жараёни

1-chizma. Tovarlar, xizmatlar va resurslarning takror ishlab chiqarish jarayonlaridagi harakati.

Iqtisodiyotning doimiy va bosh masalasi ehtiyojlarning cheksizligi va iqtisodiy resurslarning cheklanganligidir.

Bu masalani to’g’ri tushunish uchun, eng avvalo, ehtiyoj nimaligini, uning turlarini bilish zarurdir.

Yuqorida aytib o’tganimizdek, inson yashamog’i uchun, eng avvalo, oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy, uy-ro’zg’or buyumlari, trans’ort hamda isitish va yoritish vositalari zarurdir. Bundan tashqari, inson kamol to’mog’i uchun o’qib, bilim olishi, kasb o’rganishi, malaka egallashi va davolanishi, dam olishi, turli xizmatlardan foydalanishi va boshqa juda ko’’ hayotiy narsalarga ehtiyoj sezadi. Insonning yashashi va kamol to’ishi, umuman insoniyatning rivojlanishi uchun kerak bo’lgan hayotiy vositalarga bo’lgan zaruriyati iqtisodiyot nazariyasi fanida ehtiyoj deb ataladi.

Bugungi kunda xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning faoliyati bir qancha iqtisodiy sohalarni qamrab olgan .Xalqaro iqtisodiy munosabatlar jahondagi turli mamlakatlar o’rtasidagi xo’jalik aloqalarining majmuidir .Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi shakllanishini hamda ularni tartibga solishda xalqaro iqtisodiy tashkilotlar asosiy rol o’ynaydi ,xalqaro iqtisodiy tashkilotlar ning asosiy vazifalari:

-xalqaro aloqalar rivojlanishida valyuta- kredit munosabatlari,valyuta va moliya bozorlarining ahamiyati va rolini aniqlash

-ishchi kuchlari xalqaro migratsiyasining qonuniyatlari hamda respublika ishchi kuchlarining xalqaro ayirboshlashuvida qatnashishini ko’rib chiqish

Xalqaro iqtisodiy munosabatlarni ba’zida tashqi iqtisodiy aloqalar, jahon xo‘jaligi aloqalari deb ham atalib, ular quyidagi shakllarda namoyon bo‘ladi:

- tovar va xizmatlarning xalqaro savdosi;

- kapital va chet el investitsiyalarining harakati;

- ishchi kuchi migratsiyasi;

- ishlab chiqarishning davlatlararo kooperatsiyasi;

- fan va texnika sohasidagi ayirboshlash;

- valyuta-kredit munosabatlari.

Tovar va xizmatlarning xalqaro savdosi eng avvalo milliy xo‘jaliklarning xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtirokiga bog‘liq. Xalqaro mehnat taqsimoti rivojlanishi natijasida jahon bozori tarkib topadi.

Tobora kengayib borayotgan iqtisodiy munosabatlar va mamlakatlarning (uy xo'jaliklarining) o'zaro bog'liqligi (xalqaro mehnat taqsimoti) afzalliklaridan keng foydalanishga yordam beradigan jahon iqtisodiy munosabatlarini har tomonlama tartibga solish rolini oshirishni talab qiladi. Ammo ko'p tomonlama tartibga solishni rivojlantirish ko'lami va yo'nalishi ma'lum davlatlar va ularning siyosatiga ko'proq bog'liqdir.

Xalqaro savdo -iqtisodiy munosabatlar masalalarida ko'p qirrali tartibga solish hukumat qarorlariga uning ishtirokchilarining milliy suverenitetiga ta'sir ko'rsatmasdan ta'sir qiladi. Bu borada tartibga solish nafaqat davlat siyosati sohasiga aralashadi, balki tashqi iqtisodiy sohadagi ishtirokchilarga hukumatlararo darajada va xalqaro tashkilotlar sohalarida ham ko'mak beradi.

Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar - bu maqsadlar, vakolat va boshqa "o'ziga xos" siyosiy va tashkiliy me'yorlarga ega bo'lgan ko'p tomonlama davlatlararo munosabatlar instituti.

Bunday normalar (muassasalar) qarorlarni qabul qilish tartibi, ustav, a'zolik, tartib, shuningdek konferensiyalar, yig'ilishlar, kongresslar bo'lib, o'z faoliyatini cheklangan vaqt davomida amalga oshiradilar.

Xalqaro tartibga solishda o'zaro ta'sir qilish usullari quyidagilardan iborat.

-xalqaro tashkilotlar tomonidan qabul qilingan va ishlab chiqilgan ko'rsatmalar va qarorlar. Ular o'z a'zolari uchun majburiydir;

-hukumatlararo darajada tuzilgan ko'p tomonlama shartnomalar;

-kelishuvlar

-mintaqaviy darajadagi maslahat va hamkorlik.

Davlatlarning iqtisodiy siyosatini tartibga solish mintaqaviy va xalqaro miqyosda amalga oshiriladi va xalqaro xususiy va ommaviy huquq normalariga asoslanadi. Ushbu huquqlarga davlatlar, yuridik va jismoniy shaxslar, iqtisodiy birlashmalar o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlar ta'sir qiladi.

Belgilangan normalar odatiy va an'anaviyga bo'linadi. Standartlarga muvofiqlikni davlatlar tomonidan ham, xalqaro huquq normalariga rioya etilishini birgalikda nazorat qiladigan xalqaro mintaqaviy tashkilotlar ham ta'minlaydi. Shunga qaramay, iqtisodiy munosabatlar yanada murakkablashmoqda, shuning uchun ba'zi davlatlar o'rtasida tegishli xalqaro qoidalar va normalar o'zgarib bormoqda.

BMT tizimiga kiritilgan tashkilotlar xalqaro iqtisodiy tashkilotlar tizimida alohida o'rin tutadi.

Bugungi kunda mintaqaviy hukumatlararo tashkilotlar ahamiyati oshib bormoqda va ularning soni o'sib bormoqda va ular butun qit'alarni qamrab olmoqda. Mintaqaviy tashkilotlar tarkibiga nafaqat iqtisodiyot, balki ijtimoiy rivojlanish, siyosiy manfaatlar, mafkura, xavfsizlik va madaniyat masalalari kiradi.

Nodavlat tashkilotlari jahon iqtisodiy munosabatlarini tartibga solishda va ularning rivojlanishida muhim rol o'ynaydi. Bular asosan biznes birlashmalari:

-Xalqaro savdo palatasi;

-eksport qiluvchilar va tovar ishlab chiqaruvchilar uyushmasi;

-nodavlat tashkilotlari tomonidan tashkil etilgan rivojlanish fondlari;

Iqtisodiy siyosatni muvofiqlashtirish uchun turli mamlakatlarning ishbilarmonlari tomonidan o'tkaziladigan konferentsiyalar va davra suhbatlari; xalqaro biznes qoidalarini ishlab chiqish.

Barcha hayotiy ehtiyojlar (iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, ma’naviy, siyosiy ehtiyojlar) ichida ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlar alohida o’rin tutadi. Bu ehtiyojlar kishilarning yashashi, mehnat qilishi va hayot kechirishi uchun zarur bo’lgan moddiy ne’matlardan hamda xizmatlardan iborat bo’ladi. Shu jihatdan olganda ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlar moddiy va ma’naviy ehtiyojlarni o’z ichiga oladi. Moddiy ehtiyojlar, bu avvalo, kishilarning o’zlariga foydali bo’lgan moddiyne’matlarni xarid qilish va foydalanishga bo’lgan xohishlaridir. Bular iste’mol uchun zarur bo’lgan ko’’lab hayotiy ‘redmetlarni (oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar-joy) va zeb-ziynat buyumlarini (taqinchoq, atir-u’a, engil avtomobil va h.k.) o’z ichiga oladi. Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, bir necha yil oldin zeb-ziynat buyumi, dabdaba bo’lib hisoblangan narsa endi eng oddiy hayotiy zarur ‘redmetga aylanishi mumkin. Xizmatlar ham moddiy ne’matlar kabi ma’lum ehtiyojlarni qondiradi. Masalan, shaxsiy avtomashinani remont qildirish, soch oldirish, huquqshunos maslahatidan foydalanish kabi xizmatlar moddiy tovarlar bilan bir qatorda kishilarning ehtiyojlarini qondiradi.

Jamiyatning moddiy ehtiyojlari korxonalar va davlat muassasalari ehtiyojlarini ham o’z ichiga oladi. Korxonalarga ishlab chiqarish maqsadlarini amalga oshirish, ya’ni tovarlar ishlab chiqarish uchun ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi kerak. Davlat, jamoa va xususiy korxonalar, mamlakat aholisining umumiy ehtiyojlarini aks ettirib, avtomobil va temir yo’llari, maktablar, kasalxonalar qurilishiga xizmat qiladi.