2-kurs magistranti abdunazarova zaynabning mutaxasislik fanlarini o’qitish metodikasi

II-BOB. TABIATSHUNOSLIK DARSLARIDA SINFDAN TASHQARI ISHLARNI TASHKIL ETISH SHAKL VA METODLARI
2.1. Boshlang`ich sinf Tabiatshunoslikdan sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish mazmuni
Bolani tevarak-atrofdagi tabiat bilan tanishtirish, unda olam tuzilishi va tabiat hodisalari haqida boshlang’ich tasavvur hosil qilish, ilmiy dunyoqarash kurtaklarini shakllantirish, tabiatga muhabbat uyg’otish va undan oqilona foydalanishni o’rgatish tabiatni o’rganish ta’limi asosida amalga oshiriladi. Tabiat bo’yicha standart ko’rsatgichlari bolaning tabiat va undagi hodisalar haqidagi tasavvurga ega bo’lish, ularni farqlay olish, qisqacha tavsiflab berish, amalda qo’llay olishga o’rgatish bilan belgilanadi. Ushbu fan 1-2 sinflarda o’qitiladigan “Atrofimizdagi olam” kursining davomi hisoblanib, bunda o’quvchilarga tushunarli ravishda tabiat va jamiyat o’rtasidagi bog’liqlik va ziddiyatlar o’rgatiladi. O’quvchilar insonlar oldida turgan aniq ekologik muammolarni biladilar. Bunday muammolarga jonsiz tabiatni va tuproqni ifloslanishdan, yemirilish va kuchsizlanishdan saqlash; turli tirik mavjudotlar va ularning vakillarini saqlash; insonlar sog’lig’ini saqlashda tabiatni asrash kiradi. Tabiatshunoslikni o’qitish bolalarda butun Yer yuzi tabiatini asrabavaylash hissini shakllantiradi. O’quvchilar tabiatni asrash yuzasidan olib borilayotgan amaliy ishlar yuzasidan alohida ko’nikmaga ega bo’ladilar. O’quvchilarga o’lkamizning tabiat hodisalari va undagi jismlar haqida boshlang’ich bilimlar berish; sodda misollar bilan inson va tabiat o’rtasidagi o’zaro aloqalarni ko’rsatish; tabaitdan foydalanish va uni asrash bo’yicha inson faoliyati bilan tanishtirish; tabiatni asrash uchun zarur bo’lgan amaliy ko’nikmalarni hosil qilish va shu asosda tabiatga nisbatan maqbul dunyoqarashni shakllantirish; o’quvchilarni ekologik, etik, estetik, mehnat, vatanparvarlik ruhida tarbiyalash tabiatshunoslik kursini o’qitishning asosiy maqsadi hisoblanadi. Bolalarni o’quv dasturi bo’linmalariga muvofiq yangi bilimlar bilan qurollantirishgina emas, balki 1-2 sinflarda olgan tabiat haqidagi bilimlarini chuqurlashtirish tabiatshunoslik kursining vazifasi hisoblanadi. Tabiatshunoslik fanini o’rgatish jarayonida o’qituvchi quyidagi vazifalarga e’tibor berishi lozim: - jonli va jonsiz tabiat, maktab atrofi va o’z yurtidagi kishilarning mahnati haqidagi tushunchalarni shakllantirish va rivojlantirish; - tabiat va kishilar mehnatidagi mavsumiy o’zgarishlarni kuzatish; - oddiy ilmiy dunyoqarashni shakllantirish maqsadida tabiatdagi voqelikni bolalar bilan doimiy kuzatib borish; - aniq misollar asosida ashyolar va tabiat hodisalari o’rtasidagi o’zaro aloqani ochib berish, tabiatning odamlar mehnatiga ta’sirini ko’rsatish; - tabiatni asrash yuzasidan o’tkazilayotgan tadbirlar bilan tanishtirish; - sanitariya - gigiyena haqidagi bilimlarni shakllantirishda davom etish. O’quv jarayonida asosiy o’rinni rollarga bo’lingan o’yinlar, tabiatga oid bo’lgan badiiy adabiyotlarni o’qish, munozaralar, tabiatni asrash uchun olib boriladigan amaliy ishlar, o’quvchilar orasidagi tabiatni asrash haqidagi bilimlarni targ’ib qilish kabilar egallaydi. Tabiatshunoslik fanini o’rganishda kuzatish, ekskursiya, tajriba, amaliy ishlar yetakchi o’rin tutadi. Bolalarni kuzatish usullariga o’rgatish, ularning natijalarini kundalik daftarga belgilash, ular asosida xulosalar chiqarish davom ettiriladi. Ekskursiyalar o’tkazishga, tabiat ashyolari va voqeligini tabiiy holatda o’rganishga katta e’tibor beriladi. Bu ko’rgazma asosida sinfda o’tkaziladigan sinfdan tashqari ishlarga ham tegishli. “O’zbekiston tabiatini asrash” mavzusini o’rganishda o’quvchilar Respublikamiz ekologik muammolari va tabiatni asrash ishlari bilan tanishadilar. 1986-yildan boshlab maktablarda 4 yillik boshlang’ich ta’limga o’tish munosabati bilan boshlang’ich sinf uchun atrof olam bilan tanishtirish bo’yicha dastur hamda “Atrof olam bilan tanishtirish” kursi bo’yicha o’quv - metodik komplekslar ( darsliklar, metodik qo’llanmalar, kuzatishlar kundaligi) nashr qilindi. Ushbu dastur va darsliklar Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so’ng uning dastlabki yillariga qadar amalda bo’ldi.
O’zbekiston respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni hamda ,,Kadrlar tayyorlash milliy dasturi’’ talablari asosida ta’limning maqsadi, vazifalari, mazmuni, shakli, vositalari birinchi darajali ehtiyojga aylandi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan “Uzluksiz ta’lim tizimida davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqish va joriy etish to’g’risida”gi 1998 yil 5 yanvar qarori chiqdi va ushbu qarorga binoan “Davlat ta’lim standarti to’g’risidagi Nizom” tasdiqlandi. Unda boshlang’ich ta’lim 4 yillik deb qabul qilindi va 1-2 sinflarda “Atrofimizdagi olam” va 3-4 sinflarda “Tabiatshunoslik” fanlarining o’qitilishi ko’rsatib o’tildi. Tabiatshunoslik bo'yicha daftar tutish. 1- sinfdan boshlab o'quvchilar atrof olam bilan tanishishlar bilan bog'liq ijodiy ishlar uchun daftar tutishlari kerak. Bu ularga kuzatuvchanlikni rivojlantirish va tabiat to'g'risidagi bilimlarni umumiylashtirishga yaqindan yordam beradi.
Daftarlarda asosiy o'rinni ko'pincha o'quvchilarning uy vazifasi sifatida mustaqil chizgan rasmlari egallaydi. Rasm chizish yoki savollarga javob tarzida yozuvlar yuritish uchun o'quvchilar materialni oldindan o'zlashtirgan bo'lishlari kerak. Birinchi yarim yillikda o'quvchilar daftarga hech narsa yozmaydilar, faqat rasmlar chizadilar, o'quv yilining ikkinchi yarmida ular shu rasmlar ostiga qisqacha izoh — so'zlar yozadilar. Xat-savodga o'rgatishning alifbe davrida o'quvchilar bog' va xiyobonlarning daraxtlari bilan tanishish maqsadida o'tkazilgan ekskursiyadan keyin har xil shakldagi barg plastinkalarini qog'oz varag'iga qo'yib, uning atrofidan chizib chiqadilar. Keyin ular bargni kuzatadilar va uning ovalsimon, kesik, tishli qirg'oqlarini, tomirlarini hamda bandini chizadilar, chizilgan barg shakliga bo'yoq beradilar. Mustaqil rasm chiza oladigan o'quvchilar bargni qog'oz varag'iga qo'ymasdan chizadilar. Chizilgan rasm yoniga bargning o'zi yelimlab qo'yilsa ham bo'ladi. O'quv yilining ikkinchi yarmida o'quvchilar rasmlar tagiga “Chinor bargi”, “Terak bargi” kabi yozuvlarni yozadilar. Yil fasllari haqidagi hikoyalar o'qilgandan keyin o'quvchilar sujetli suratlarni chizishlari mumkin. Biror o'simlikni kuzatish paytida o'quvchilar e'tiborini o'sim-liklarning rivojlanishi bilan bog'liq jarayonga qaratish va kuzatish holatini kunlar bo'yicha yozdirib borish kerak. Masalan, “20-fevralda o'rik daraxtida kurtaklar paydo bo'ladi”, “25- fevralda o'rik gulladi”, “Gullash 5 kun davom etdi” tarzida. Ishni osonlashtirish maqsadida 1- sinf o'quvchilariga qator topshiriqlar beriladi, topshiriqlarga ko'ra ular faqat o'simlikning rivojlanishini xarakterlovchi kunlarni daftarga belgilab boradilar. 2- sinfda o'quvchilar “Kuzatishlar kundaligi” va ijodiy daftarlar bilan ish olib boradilar. 3- sinfdan boshlab tabiatshunoslik sistematik kursini o'rganish bilan bog'liq holda daftarlarida ancha murakkab ishlarni yuritadilar. Tabiatshunoslik bo'yicha daftar yuritishning mazmuni quyidagilar bo'lishi mumkin: -tushuntiravchi yozuvli rasm. Asliga qarab chizish yaxshi. Masalan, amaliy mashg'ulotda “G'o'za” mavzusini o'rganishda o'quvchilar g'o'zaning qismlari bilan rasmini chizadilar. Agar darsda vaqt yetarli bo'lmasa, rasm chizish uyda tugallanadi. O'qituvchining doskaga chizganlarini daftarga chizish mumkin. Har bir rasm odatda uning ayrim qismlarini ifodalaydigan tegishli yozuvlar ko'rinishidagi tushuntiravchi matnga ega bo'lishi kerak (masalan, ildiz, poya, barg, gul, meva); -o'qitish oxirida olingan qisqacha ta'rifiar, umumlashtirishlar, tavsiyalar. Masalan, “plan”, “masshtab”, “kompas” tushunchalarining ta'rifini yozish, u yoki bu tabiiy zona uchun “Qazilma boyliklarning xususiyatlari” jadvalini tuzish mumkin; -yangi qiyin atamalar -uy vazifasini tayyorlash rejasi, javoblar tayyorlash kerak bo'lgan savollar; -beriladigan savollargayozmajavoblar; -yozma ishlar, uyda yoki jonli tabiat burchagidagi tajribalarning natijalari. Masalan, o'quvchiga uyda biror o'simlikni qalamchasidan o'stirish topshirig'i berilgan. U daftariga qalamchaning qachon kesilgani va suvga solinganini, qachon ildizchalar hosil bo'lganini yozib borishi, shuningdek, rivojlanishning har xil davridagi qalamcha rasmini chizishi kerak. Daftarlarda shu asno xilma-xil va qiziqarli material to'planib boradi, u tabiatshunoslikni o'rganishni osonlashtiradi. O'quvchilarning daftarlaridagi barcha yozuv va rasmlar muntazam, o'z vaqtida va batartib bajarilishi lozim. Ishning bajarilmasligi javobning bahosini pasayishiga olib keladi. Daftarlar muntazam va sinchiklab tekshirib borilishi, biroq o'quvchilar javob berayotganlarida ularga birrov qarab chiqilishi lozim. Tekshirishda yozuv va rasmlarning to'g'ri bajarilganligi aniqlanadi. O'quvchilarning daftardagi ishlari albatta baholanadi. Kundalik kuzatish daftari va tabiat hamda mehnat kalendari (taqvimi). Birinchi sinfda kuzatishlar o'quv yilining ikkinchi yarmidan boshlab olib boriladi. Ob-havoning о'zgarishlarini kuzatish g'oyat muhimdir. Osmonning holatlarini kuzatish jarayonida “ochiq”, “bulutli”, “kam bulutli” tushunchalari; Quyoshni kuzatishda - “sovuq”, “juda sovuq” (“ayoz”), “iliq”, “issiq”; shamolni kuzatganda – “kuchli”, “kuchsiz” tushunchalari shakllanadi. Shu vaqtning o'zida bolalar yog'inning har xil turlari - yomg'ir, qor, do'l, tuman, qirov, buldurug' haqida tasavvurga ega bo'ladilar. Bolalar asta-sekin ob-havoni kuzatish natijalarini kundaliklari va sinf tabiat kalendarida har kuni belgilab borishga odatlanadilar. Ob-havo va shamolning kuchi, sekundiga necha metr tezlikda esgani darslikda keltirilgan shartli belgilar bilan belgilanadi. Ob-havoni kuzatishdan tashqari o'quvchilar o'simlik va hayvonlar hayotidagi mavsumiy hodisalarni payqashga o'rganib boradilar. Bolalar o'simliklar faqat tabiatni bezatib qolmasdan, balki odamlar va hayvonlar uchun zarur ekaniigini bilib oladilar: ular oziq beradi, havoni hayot uchun zararli gaz va changlardan tozalaydi.
Kichik yoshdagi maktab o'quvchilari turg'un, ixtiyoriy diqqatga ega emaslar, shuning uchun ular kuzatishga birdaniga bir necha obyektni qamrab ololmaydilar. O'quvchilarni kuzatuvchanlikka o'rgatish uchun ularda turg'un diqqatni rivojlantirish kerak. Shu maqsadda “Kundalik kuzatish daftari”ni yuritish g'oyat foydalidir. Daftarni muntazam tekshirib va baholab borish lozim. Ayniqsa, sinchkov kuzatuvchanlikni namoyon etgan bolalarni rag'batlantirish kerak. Bolalarda turg'un e'tibor va mustaqil kuzatishlar olib borish xohishi rivojlanishi uchun ularni tabiatdagi qiziqarli narsalarni ko'ra olishga o'rgatish lozim. Buning uchun kuzatishlarning aniq maqsadlarini qo'yish, ularni o'tkazish rejasini belgilash va bajariladigan ishning ahamiyatini o'quvchilar ongiga yetkazish zarur. Ekskursiyada faqat u yoki bu narsani topish, u yoki bu hodisani qarab chiqish topshirilmasdan, balki to'plangan eksponatlarni maktabga olib kelish, ulardan ko'rgazmali qurol, tarqatma material tayyorlash topshirig'i ham berilishi kerak. 3-4- sinflarda o'z joyi tabiati va odamlar mehnatini muntazam kuzatish davom ettiriladi. Ularning natijalari tabiat va mehnat kundaligida qayd qilib boriladi.
Kuzatishlar kalendar jonli, hujjatli xarakterga ega bo'lishi uchun unga sarg'aygan yoki hali yashil bo'lgan bargchalarni, shuningdek, yilning hozirgi vaqtini va odamlar mehnatini xarakterlovchi suratlar (o'quvchilar topgan)ni yopishtirish lozim. O'qitish jarayonida tabiat va mehnat kalendarining roli, agar o'qituvchi u bilan ishni har kuni to'g'ri tashkil etib borsa, ancha ortadi. Kalendarga maxsus ajratilgan vaqtda (3-5 daqiqa) har kuni kuzatishlarning natijalarini kiritib borish ishning bu turiga turg'un qiziqishning paydo bo'lishiga olib keladi. Doskaga chaqirilgan o'quvchi ob-havoni batafsil ta'riflaydi, tabiat va odamlar mehnatida ko'rgan qiziqarli narsalar haqida gapirib beradi. Uning javobini o'rtoqlari to'ldiradi va aniqlashtiradi (javob albatta jurnalda baholanadi), keyin bu axborotning asosiylari kalendarga yozib qo'yiladi. Umumlashtirilgan, tabiat va mehnat kalendarida qayd etilgan kuzatishlardan faqat tabiatshunoslik darslaridagina emas, balki matematika (hisoblashlar, masalalar tuzish, diagrammalar chizish), ona tili (insho, tabiatni yoki yil faslini ko'rsatish uchun qiziqarli she'rlar va nasriy asarlardan parchalar tanlash), mehnat ta'limi (o'quv-tajriba maydonida o'simliklarni parvarish qilish, tajribalarni umumlashtirish) darslarida ham foydalanish mumkin. O'quvchilar bilimini tekshirishga umum metodik talablar. Darsga tayyorlana turib o'qituvchi o'quvchilar bnimlarini hisobga olishning mazmuni, metod va shakllarini yaxshi o'ylashi kerak. O'qituvchi payqagan bilimlardagi xato va kamchiliklar individual topshiriqlarning bajarilishida bartaraf etilishi lozim. Hajman katta bo'lmagan kontrol (nazorat) ishlar o'quvchilarni ortiqcha band qilmasin (orfografik xatolar tekshirish paytida tuzatilib boriladi va ona tili darslarida ishlab chiqiladi). O'quv materialini o'zlashtirilishini tekshirishda bolalar bilimlarini faqat o'tgan dars topshirig'i bo'yicha emas, balki butun mavzu material! bo'yicha aniqlash lozim. O'qituvchi qo'ygan savollar ayrim tabiat obyektlari va hodisalari o'rtasidagi sababiy aloqa hamda o'zaro bog'lanishlarni ochib bermog'i zarar. Tabiatshunoslik alohida fan sifatida o’qitish 3-sinfdan boshlanadi. O’quv materiali “Tabiatda suv va havo”, “Foydali qazilmalar”, “Tuproq”, “O’simliklar dunyosi”, “Hayvonot dunyosi”, “Tabiat va inson salomatligi”, “Tabiat va inson” mavzulariga birlashtirilgan. Tabiatshunoslik bo’yicha dastur kichik yoshdagi maktab o’quvchilariga faqat jonajon tabiat go’zalligi va boyliginigina emas, balki boshqa mamlakatlar xalqlari bilan qardoshlarcha hamkorlikda o’z mamlakatining ahamiyatini ko’rsatishga ham imkon beradi. O’z Vatanining tabiati va odamlari mehnati to’g’risidagi bilimlarning keng doirasi o’qituvchiga umumiy ta’lim va hunar maktablarini isloh qilishning asosiy yo’nalishlari qo’ygan eng muhim ta’lim tarbiya vazifalarini amalga oshirishga imkon beradi. 3-sinfda o’quvchilar ob - havoni muntazam kuzatishni davom ettiradilar: bulutlanishni, shamol kuchini (kuchli, bo’sh, mo’tadil) belgilaydilar. Fenologik kuzatishlar o’tkazishni davom ettiradilar: kunning uzunligini (kalendar bo’yicha), barglarning sarg’ayishini xazonrezgilikni, yil fasllari bo’yicha o’simlik va hayvonlar holatini belgilaydilar. Barcha kuzatishlar “Kuzatishlar kundaligi” va umumsinf tabiat va mehnat kalendariga yozib boriladi. Har oyning oxirida kuzatishlar umumlashtiriladi va yig’ma jadvalga kiritiladi. Unda shu oyning fenologik xususiyatlari belgilanadi. Kundaliklarga o’simlik va hayvonlar ustida olib borilgan umumlashgan kuzatishlar yoziladi. O’quvchilar jonsiz tabiatdagi o’zgarishlarning o’simlik va hayvonlar hayotidagi o’zgarishlar bilan qanday bog’liq ekanligi haqida xulosa chiqaradilar. 3-sinfda umumsinf tabiat va mehnat kalendarini yuritish davom etadi, bu ikki yil davomida kuzatilgan hodisalarni taqqoslash imkoniyatini beradi. Har kuni ob-havo, o’simlik va hayvonlar holatini belgilab, o’quvchilar joriy kuzatishlarini o’tgan yili shu kun o’tkazgan kuzatishlari bilan solishtiradilar. Bunday ish kuzatishlarga qiziqishni, ularning sifatini oshiradi, tabiatshunoslik tushunchalarini chuqurroq o’zlashtirishga yordam beradi. “Madaniy o’simliklar”, “Uy hayvonlari” mavzularini o’rganishda bolalar kuzatish, tajriba, ekskursiya, amaliy ishlar o’tkazish yo’li bilan o’simlik va hayvonot dunyosining mahalliy vakillari bilan, o’z joyi yuzasining shakllari bilan, suv havzalari va suvning xususiyatlari bilan tuproq hamda foydali qazilmalar bilan tanishadilar. Bolalar uchun “Bizning o’lka” tushunchasi hammadan avval ularning uylari va maktabi joylashgan joydir, chunki ular ayniqsa atrof joyda bevosita kuzatishlari mumkin bo’lgan tuproq, o’simliklar, hayvonlar, yer yuzasining shakllari, suv havzalari, foydali qazilmalar bilan tanishadilar. ,,Madaniy o’simliklar”, “Uy hayvonlari” mavzularini o’tishda o’qituvchi o’quvchilarning tabiat obektlarini kuzatishlariga, ularni kuzatishlar kundaligida va sinf tabiat va mehnat kalendarida qayd qilishlariga, kuzatishlarni umumlashtirishlariga va shuningdek, darslik sahifalaridagi topshiriqlarni bajarishlariga alohida e’tibor qaratish lozim. Bolalar ekskursiyada tuproq bilan tanishadilar, tuproq kesmalarini qarab chiqadilar. O’qituvchi ular e’tiborini yer ostida joylashgan tuproq qatlamlari va tog’ jinslarining yotishiga qaratadi. Amaliy ish va tajribalar jarayonida o’quvchilar tuproq takibi to’g’risida bilib oladilar, o’z o’lkalari tuproqlarining xilma – xilligi to’g’risida tasavvur hosil qiladilar. Bu bo’lim birinchi bo’lib o’rganiladi, chunki u o’quvchilarni qishloq xo’jaligi mehnati bo’yicha mashg’ulotlarga ( tuproqni kuzda ishlashga, ko’chat qalinligining ildizmevalarning hosiliga, gul manzarali o’simliklarning o’sishiga ta’sirini o’rganish bilan bog’liq bo’lgan tajribalar qo’yishga nazariy jihatdan tayyorlaydi. Tuproq tarkibi to’g’risida tasavvurga ega bo’lmay turib, o’quvchilar madaniy o’simliklarning o’sish va rivojlanishi to’g’risida to’la qimmatli bilimlar ololmaydilar. Mahalliy o’simlik va hayvonlarning bir necha turlari bilan o’quvchilar tabiat va qishloq xo’jalik ishlab chiqarishiga, shuningdek, o’quv tajriba maydonchasida o’tkazilgan ekskursiyalarda tanishadilar. E’ribor jonli tabiat burchagi hamda tabiatning o’zida o’simlik va hayvonlarning o’sishi va rivojlanishini kuzatishga qaratilishi kerak. ,,Tabiat va inson’’ mavzusi bolalarga o’z joylarining yuzasi to’g’risida aniq va tasviriy tushunchalar berish maqsadiga ega. Bolalar O’zbekistonning eng muhim daryolari, ularning hosil bo’lishi, quyilishi, boshlanishi, o’zani to’g’risida dastlabki bilimlar oladilar. Tabiatdagi suv bilan ular mahalliy suv havzalariga ekskursiyaga borganlarida tanishadilar. ,, Foydali qazilmalar ‘’ mavzusida quruqlik har xil tog’ jinslarida: granit, qum, loy, kaltsit va boshqalardan iborat ekanligi to’g’risida dastlabki tasavvur beradi. Bu mavzuchada foydali qazilmalarning xususiyatlarini o’rganish markaziy o’rinni egallaydi. Ularni o’rganish o’quv fani sinfdan tashqari ishlarda kuzatishlar o’tkazish yo’li bilan olib boriladi. Ekskursiyalar kata tarbiyaviy ahamiyatga ega, ularda bolalar foydali qazilmalarni qazib olish bilan, ishchilar mehnatini mexanizatsiyalash bilan tanishishlari, o’lkani qanday foydali qazilmalarga boy ekanligini bilib olishlari mumkin. “Tabiat va inson salomatligi’’ mavzusini o’raganish bolalar 1-2 sinflarda egallagan sanitariya-gigiyena bilimlari va ko’nikmalari asosida quriladi. Bolalarning xilma-xil hissiyot va qabul qilishlaridan to’laroq foydalanish uchun ko’rgazmali qurollarni namoyish qilish bilan birga ularni gigiyena qoidalarini amaliy jihatdan bajarishga o’rgatish zarur. Gigiyena bilimlarining muvaffaqiyatli egallab olinishi o’qitishning barcha xilma - xil metodlari hamda uslublarini qo’llanish bilan ta’minlanadi. Shu maqsadda ,, Odam organizmi va uning salomatligini muhofaza qilish ‘’ mavzusini o’rganishda o’z - o’zini kuzatishdan keng foydalaniladi, uning yordamida faqat organizmda borayotgan jarayonlarni aniqlabgina qolmasdan, balki o’zining salomatlik holatini belgilash ham mumkin. Masalan, yurak qisqarishining tezligiga qarab, yurak va o’pka ishining normadan chekinishi to’g’risida fikr yuritiladi.
“Tabiat va inson salomatligi’’ mavzusini o’raganish bolalar 1-2 sinflarda egallagan sanitariya-gigiyena bilimlari va ko’nikmalari asosida quriladi. Bolalarning xilma-xil hissiyot va qabul qilishlaridan to’laroq foydalanish uchun ko’rgazmali qurollarni namoyish qilish bilan birga ularni gigiyena qoidalarini amaliy jihatdan bajarishga o’rgatish zarur. Gigiyena bilimlarining muvaffaqiyatli egallab olinishi o’qitishning barcha xilma - xil metodlari hamda uslublarini qo’llanish bilan ta’minlanadi. Shu maqsadda ,, Odam organizmi va uning salomatligini muhofaza qilish ‘’ mavzusini o’rganishda o’z - o’zini kuzatishdan keng foydalaniladi, uning yordamida faqat organizmda borayotgan jarayonlarni aniqlabgina qolmasdan, balki o’zining salomatlik holatini belgilash ham mumkin. Masalan, yurak qisqarishining tezligiga qarab, yurak va o’pka ishining normadan chekinishi to’g’risida fikr yuritiladi. Imkoniyat boricha gigiyena qoidalarini muntazam bajarishga intilishni uyg’otuvchi xilma xil hissiy ta’sir ko’rsatish vositalaridan foydalanmoq darkor.
Bunday vositalarga qo’l, yuz va bo’yin terisini toza yuvishdan, kiyimlarining bashangligidan, tishlarining sog’lomligidan, xonaning tozaligidan, harakatning chaqqonligidan vujudga kelgan yoqimli taassurotlarni kiritish mumkin. Ayrim hollarda aksincha, salbiy emotsiyalarni: iflosga, pashshalarga va hokazolarga nafratni vujudga keltirish kerak. O’quvchilarni sanitariya tarbiyasida ,,Salomatlik burchagi’’ni tashkil qilish katta ahamiyatga ega, uni o’qituvchi o’quvchilar bilan birga olib boradi. ,, Burchak’’da bolalarga sanitariya va gigiyena qoidalarini eslatib turuvchi plakatlar, ishoralar osib qo’yiladi. “Odam organizmi va uning salomatligini muhofaza qilish” mavzusini o’rganishga bag’ishlangan sinfdan tashqari ishlarda bir necha minutni sanitar o’quvchilarning shaxsiy gigiyena qoidalarining bajarilishi to’g’risidagi qismlarga ajratish ma’qul bo’ladi. Bu bolalarni intizomli qiladi va ularda ma’suliyat his qilishni tarbiyalaydi. Gigiyena bilimlari hamda ko’nikmalarini egallab olishga bolalarni odam tanasining tuzilishi va a’zolarining vazifalari to’g’risidagi oddiy ma’lumotlar bilan tanishtirishga yordam beradi. Bolalar odam organizmining bir butun ekanligini tushunib olishlari kerak Uchunchi sinf o’quvchilari uchun muskullar bilan qon aylanishning, muskullar bilan ovqatlanishning o’rtasidagi o’zaro bog’lanishlar to’la tushunarlidir. ,, Nerv sistemasi’’ va ,, Sezgi organlari’’ mavzularini o’rgana borib, o’quvchilar ishlayotgan organlar o’rtasidagi, shuningdek, organizm bilan atrof muhit o’rtasidagi aloqalarning qanday amalga oshishi to’g’risida ma’lumotlar oladilar. Gigiyena bilimlari va ko’nikmalarini o’qitishni faqat o’qish vaqti bilan cheklanmaslik kerak. Salomatlikni muhofaza qilishga, kun rejimini, shaxsiy ijtimoiy gigiyena qoidalarini bajarishga, o’quvchilar turmushiga jismoniy mashqlar hamda sport o’yinlarini tatbiq qilishga bag’ishlangan o’qishdan tashqari vaqtlardagi suratlar, kinofilmlar namoyish qilish, shu mavzular bilan bog’liq ertaliklar o’tkazish sinfdan tashqari ishlarda olingan gigiyena bilimlari hamda ko’nikmalarini chuqurlashtiradi va mustahkamlaydi.
Bilimlarni mustahkamlash va mantiqiy tafakkurni rivojlantirish uchun xarita bo’ylab xayolan sayohat o’tkazish foydalidir, bu sayohat vaqtida bolalar yo’lga nimalar kiyib olishlarini, yo’lda nimalarni ko’rishlarini, qanday o’simlik va hayvonlar uchrashini aytishlari kerak bo’ladi. U yoki bu zonaning tabiiy sharoitlarini ta’riflashda bolalar o’simliklar dunyosini ta’riflashga ko’proq e’tibor berishlari kerak. Bunda o’simliklarga umumiy xarakteristika berish, o’simliklarning tipik turlarini ta’riflash va ularning gerbariy namunalarini ko’rsatish kerak. Shunga ko’ra o’simlilarni o’rganishga bag’ishlangan sinfdan tashqari ishlarni predmetli dars sifatida tuzish maqsadga muvofiqdir, bunda tarqatma materiali qilib gerbariylardan, lanshaft to’g’risida tasavvur shakllantirish uchun esa suratlardan foydalaniladi.