2. Maktabda jismoniy tarbiya darsiga qo’yiladigan talablar

4. O’qituvchilarning jismoniy tarbiya vazifalari
Jismoniy tarbiyaning maqsadi o’quvchilar tanasidagi barcha a’zolarning sog’lom o’sishini ta'minlash hamda yoshlami aqhy va jismoniy mehnatga, shuningdek, Vatan mudofaasiga tayyorlashdir. Ulug’ mutafakkir Abdulla Avloniy taTddlaganidek, sog’lom fikr, yaxshi axloq va llm-maYifatga ega bo’lmoq uchun badanni tarbiya qilish zarur. Jismoniy tarbiya barchaga, ayniqsa, o’quvchilarga katta ta’sir ko’rsatib, ulaming salomatligini mustahkamlaydi, ishlash qobiliyatini oshiradi, uzoq umr ko’rishiga yordam beradi. 170 Jismoniy tarbiya har qanday yoshda ham qaddi-qomatni tarbiya qilish, kuch-quvvatni saqlab turish vositasi hisoblanadi. Jismoniy tarbiya o’z oldiga qator vazifalami qo’yadi. Organizmni chiniqtirish, sog’liqni mustahkamlash va rivojlantirish, o’quvchilarda yangi jismoniy harakat ko’nikmalarini hosil qilish, o’quvchining yoshiga, jinsiga, chiniqqanlik darajasiga mos keladigan jismoniy harakat sifatlarini rivojlantirish va o’z sog’ligiga ongli munosabatda bo’lishni tarbiyalash shular jumlasidandir. Bu vazifalami hal qilishda jismoniy tarbiya aqliy, estetik va mehnat tarbiyalari bilan hamkorlik qiladi. 0 ’smirlar jismoniy tarbiyasida ta'limning vazifasi, eng awalo, ilgari egallangan harakatlami mustahkamlash va yangilarini o’zlashtirish, murakkab harakat ko’nikma va malakalarini mukammallashtirishdan iborat. 0 ’smirlami har xil hayotiy vaziyatlarda egallagan malakalarini qo’llashga o’rgatish zarur. 0 ’smirlar o’z harakatlarini ongli boshqarishni bilishlari kerak.
13
Jismoniy tarbiya sohasidagi bilimlar orqali jismoniy mashqlami bajarish vaqtida xavfsizlikni ta’minlash va mashg’ulotlar vaqtida gigienik qoidalarga rioya qilish kerak. 0 ’quvchilarga jismoniy mashqlaming organizm uchun ahamiyatini tushuntirish, jarohatlanganda birinchi yordam ko’rsatish va o’z-o’zini nazorat qilish asoslari bilan tanishtirish shart. Talim vazifalari qatoriga, shuningdek, o’quvchilarda tashkilotchilik malakasini shakllantirish, darslarda o’qituvchining yordamchisi, sport bo’yicha hakam, yo’riqchi vazifalarini bajarishga tayyorlash kiradi. Sog’lomlashtirish vazifalari organizmning uyg’un rivojlanishini ta’mmlash, jinsiy yetilish davri bilan bogTiq salbiy hodisalaming oldini olishga qaratiladi. Birmuncha murakkab koordinatsiyali jismoniy mashqlar qomatning buzilishini bartaraf etishga, tez charchashni yo’q qilishga yo’naltiriladi. Bu, ayniqsa, jinsiy yetilishning birinchi bosqichi uchun xos boTib, 5-6- sinflarga to’g’ri keladi. Jismoniy sifatlami rivojlantirishda jismoniy tarbiya o’smirlaming sensitiv davrlarini nazarda tutishi kerak, bu 4-8- sinflar davriga to’g’ri keladi. Ba'zi hollarda erishilgan darajani saqlab turish talab qilinsa, boshqalarida esa jadal o’sishga ko’maklashish zarur boTadi. 171 Jismoniy sifatlami rivojlantirish asosida bolaning antropometrik va funksional ko’rsatkichlari? u yoki bu jismoniy sifatlari ustunligiga qarab uni sportning biror turiga mo’ljallash, ya’ni o’smirga o’zining potensial imkoniyatlarini amalga oshirish uchun eng muvofiq sport turini tanlashga yordam berish yotadi. Qarab chiqilayotgan yoshda jismoniy mashg’ulotlarga tegishlicha motivatsiyani va ehtiyojlami shakllantirish, qiziqishni mustahkamlash o’smirlarda maktab jamoasi, sinf oldidagi burchini his etishni tarbiyalaydi. 9.3.2. Jismoniy tarbiyaning vositalari Umumiy talim maktablarida jismoniy tarbiyaning asosiy bolalar jismoniy tarbiyasi nazariyasi har bir yosh bosqichini o‘rganib, ilmiy ma’lumotlar va amaliy tajribani umumlashtirib borib, jismoniy tarbiya vazifalarini belgilaydi, ularning mohiyatini, butun jismoniy tarbiya jarayonini tashkil etishning juda samarali vositalari va metodlarini, maqsadga muvofiq shakllarini kompleks ravishda ochib beradi. Sog‘lom, baquvvat, chiniqqan, xushchaqchaq, mehribon, tashabbuskor, o‘z harakatini yaxshi boshqara oladigan, jismoniy tarbiya va sport mashqlarini sevadigan, atrof-muhitda mustaqil harakat qila oladigan, maktabdagi
o‘qishga hamda kelgusidagi faol ijodiy faoliyatga nisbatan qobiliyatli bola shaxsini shakllantirish, jismoniy tarbiyaning shaxsni har tomonlama rivojlantirish asoslari sifatidagi alohida ahamiyatini belgilab beruvchi muhim vazifasi hisoblanadi. Jismoniy tarbiya nazariyasi ilk yoshdagi va maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning quyidagi psixofiziologik xususiyatlarini o‘z ichiga oladi: organizmning ish qobiliyati imkoniyatlari, yuzaga keluvchi qiziqish va ehtiyojlar, ko‘rgazmali harakat, ko‘rgazmali obraz va mantiqiy tafakkur formalari, ustun turuvchi faoliyat turining o‘ziga xosligi, bu faoliyat rivojlanishi bilan bog‘liq ravishda bola psixikasida muhim o‘zgarishlar kechadi va “Bolaning yangi oliy rivojlanish bosqichiga o‘tishi”ga tayyorlanadi. Shunga muvofiq bolalar jismoniy tarbiya nazariyasi, jismoniy tarbiyani tashkil qilish va ularni optimal pedagogik sharoitlarda amalga oshirishning barcha formalari mazmunini ishlab chiqadi. Jismoniy tarbiya nazariyasi har bir yosh bosqichdagi bolaning potensial imkoniyatlari qonuniyatlarini o‘rganib va hisobga ola borib, jismoniy tarbiyaning butun ta’lim-tarbiya kompleksi ilmiy asoslangan dasturi talablarini (harakat, ko‘nikma va malakalari, jismoniy sifatlar, ba’zi elementar bilimlarni) ko‘zda tutadi. Ularni o‘zlashtirish bolalarni maktabda o‘qishi uchun zarur jismoniy tayyorgarlik darajasini ta’minlash imkonini beradi. Jismoniy tarbiya shaxsni har tomonlama tarbiyalash ishining muhim komponenti hisoblanadi, ayni paytda u aqliy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasi vazifalarini kompleks tarzda hal etadi. Bolalar jismoniy tarbiyasini tashkil etishning turli shakllarida (mashg‘ulotlar, harakatli o‘yinlar, mustaqil harakat faoliyati va h.k.) tarbiyachining e’tibori fikrlaydigan, o‘z yosh imkoniyatlariga ko‘ra ongli harakat qiladigan, harakat ko‘nikmalarini muvaffaqiyat bilan egallaydigan, atrof-muhitda mo‘ljal ola biladigan, uchraydigan qiyinchiliklarni faol tarzda bartaraf etadigan, ijodiy izlanishga intiladigan bolani tarbiyalashga qaratiladi. Bolalarni jismoniy tarbiyalash nazariyasi to‘xtovsiz rivojlanmoqda va bola tarbiyasining turli tomonlarini qamrab oluvchi tadqiqotlar natijasida olinayotgan yangi bilimlar hisobiga boyib bormoqda. Bolalar muassasalarining ommaviy tajribasida sinovdano‘tgan tadqiqot natijalari dasturlar, o‘quv qo‘llanmalari, darsliklarga kiritilmoqda va bolalarbilan ishlash amaliyotiga joriy
qilinmoqda. butun ta’lim-tarbiya jarayonining taraqqiyotiga yordam beradi. Shunday qilib, maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash nazariyasi butun jismoniy tarbiya tizimini takomillashtirishga yordam beradi.Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalarida, oilada jismoniy tarbiyalashning asosiy vazifalari ularni sog‘lom va baquvvat qilib o‘stirish, ular organizmini chiniqtirish, ta’lim va tarbiyani to‘g‘ri tashkil etishdan iboratdir.Maktabgacha yoshdagi bolalarning sog‘lomlashtirish vazifalari - bu jismoniy tarbiyaning eng asosiy vazifasi bo‘lib, bola hayotini muhofaza qilish, uning sog‘lig‘ini mustahkamlash, organizmini chiniqtirish yo‘li bilan o‘zini himoya qilish va turli kasalliklarga chidamlilik xislatlarini oshirishdan iborat. Bola organizmining rivojlanishi o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgani sababli, uning vazifalari ancha aniqroq shaklda ifodalanadi; bola suyagini bexato va o‘z vaqtida qotishiga orqa umurtqa-dagi egik joylarning shakll anishiga, tovon yuzasining yaxshi rivojlanishiga, pay-bo‘g‘im apparatlarni pishitishga yordam ko‘rsatiladi.Tana qismlarining (proporsiyalar) to‘g‘ri nisbatda rivojla-nishiga, suyaklar o‘sishi va vaznini bir tartibga solishga yordam berish; barcha muskullar guruhini rivojlantirish (tana, oyoq, qo‘l va yelka kamari, panja, barmoqlar, tovon, bo‘yin, ko‘z, ichki organlar - yurak-qon tomirlar, nafas olish va boshqa muskullar); ayniqsa, zaif rivojlangan bukuvchi muskullar gu-ruhining rivojlanishiga alohida e’tibor berish lozim.Yurak-qon tomirlari va nafas olish tizimlari faoliyatini takomillashtirishga yordam berish, ya’ni yurakka qon oqishini kuchaytirish, uning qisqarishi ritmini yaxshilash va to‘satdan o‘zgaradigan yuklamaga moslashish qobilyatini rivojlantirish; ko‘krak qafasi hatakatchanligini o‘stirish, chuqur nafas olish, uning ritmi barqarorligiga, o‘pka sig‘imini oshirishga yordam ber ish, burundan nafas olishni yaxshilash; ichki organlarning (ovqat hazm qilish, modda ajralish va boshqalar) to‘g‘ri ishlashiga yordamlashish; termoregulatsiya funksiyasiningto‘g‘ri rivojlanishiga ko‘maklashish. Markaziy asab tizimining faoliyatini takomillashtirish: qo‘zg‘alish va tormozlanish, ularning harakatchanligi jarayonlarining muqobilligiga, shuningdek, harakat analizatori, sezgi organlarining takomillashuviga yordam berish.
2.Ta’limiy vazifalar. Maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash jarayonida ta’limiy vazifalarni hal etish ham muhimdir. Chunonchi: harakat ko‘nikma va malakalarini shakllantirish, jismoniy sifatlar (chaqqonlik, tezkorlik, egiluvchanlik, muvozanat, ko‘z bilan chamalash, kuchlilik, chidamlilik)ni o‘stirish, to‘g‘ri qaddi-qomat, gigiyena ko‘nikmalarini tarbiyalash, jismoniy tarbiya haqidagi bilimlarni o‘zlashtirish.Bolalar asab tizimining plastikligi tufayli ularda harakat ko‘nikmalari nisbatan yengil shakllanadi. Ularning ko‘pchiligidan (emaklash, yurish, chang‘ida yurish, velosipedda sayr qilish va boshqalar) kundalik hayotda harakat vositasi sifatida foydalaniladi. Harakat ko‘nikmalari tashqi muhit bilan aloqani osonlashtiradi va uni
bilishga yordam beradi: bola emaklab o‘zini qiziqtirgan narsalarga yaqinlashadi va ular bilan tanishadi; velosipedda sayr qila oladigan bolalar qor, shamollarni oson idrok etadilar; suzish chog‘ida esa bolalar suvning xossalari bilan tanishadilar.Jismoniy tarbiya mashqlarini to‘g‘ri bajarish muskullar, paylar, bo‘g‘imlar, suyak tizimini rivojlantirishga samarali ta’sir qiladi.Mustahkam shakllangan harakat ko‘nikmalaridan foydalanish bolaga mashqlarni bajarishda jismoniy kuchni tejash va o‘yin faoliyatida e’tiborni kutilmagan vaziyatlarda yuzaga keladigan turli vazifalarni olishga yo‘naltirish imkonini beradi.Bolalarda 7 yoshgacha shakllangan harakat ko‘nikmalari maktabda ularni yanada takomillashtirish uchun zamin bo‘lib xizmat qiladi va kelajakda sportda yuqori natijalarga erishish imkonini beradi.Bolalarda harakat ko‘nikmalarining shakllanishi jarayonida birmuncha murakkabroq harakatlar va bu harakatlarni o‘z ichigaoluvchi turli faoliyat turlarini osongina egallash qobiliyati hosil qilinadi.Yosh guruhlarga oid harakat ko‘nikmalarining hajmi das-turda berilgan. Maktabgacha yoshdagi bolalarda saflanish, umum-rivojlantiruvchi mashqlar, asosiy harakatlar, sport mashqlarini bajarish ko‘nikmalarini shakllantirish lozim. Bundan tashqari, bolalarni sport o‘yinlariga (Badminton, stol tennisi) va sport o‘yinlari elementlari (basketbol, xokkey, futbol, voleybol)ni bajarishga o‘rgatish zarur. Harakat ko‘nikmalari hajmi maktabgacha ta’lim muassasalarida sharoitning mavjudligi, bolalarning jismoniy tayyorgarligi, tarbiyachilarning malakasi, ota-onalar yordamiga qarab kengaytirilishi mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalarni, o‘tirgan, turgan
holatda va yurganda qaddi-qomatni to‘g‘ri tutish ko‘nikmalariga o‘rgatish muhim.Bu yoshda shaxsiy va ijtimoiy gigiyenaning boshlang‘ich ko‘nikmalari (qo‘l yuvish, kiyim-kechak, poyabzalni yaxshi tutish, o‘yinchoqlar, jismoniy inventarlari, xona va hokazolarni toza tutish) ko‘nikmalarini singdirish muhim ahamiyat kasb etadi.Maktabgacha yoshdagi bolalarga mashg‘ulotlarning foydasi
haqidagi, jismoniy mashqlarning ahamiyati va texnikasi, ularni o‘tkazish metodikasi haqidagi, harakatli o‘yinlar va hokazolar haqidagi jismoniy tarbiyaga oid bilimlarni berish muhimdir.Bolalar gavda qismlarning nomini, harakat yo‘nalishi (yuqoriga, pastga, oldinga, orqaga, o‘ngga, chapga, to‘la aylanish va boshqalar), jismoniy inventarlarning nomini, ularni saqlash, kiyim, poyabzallardan to‘g‘ri
foydalanish va ularga qarash qoidasini bilishlari lozim.Olingan bilimlar bolalarga jismoniy mashqlar bilan juda ongli va to‘laqonli shug‘ullanish, maktabgacha ta’lim muassasa va oiladagi jismoniy tarbiya vositalaridan mustaqil foydalanish imkonini beradi.Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish jarayonida tabiat ho-disalari, ijtimoiy hayot, hayvonlar, qushlar, hasharotlar haqida-gi bilimlarni mustahkamlash zarur.
2.Ta’limiy vazifalar. Maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash jarayonida ta’limiy vazifalarni hal etish ham muhimdir. Chunonchi: harakat ko‘nikma va malakalarini shakllantirish, jismoniy sifatlar (chaqqonlik, tezkorlik, egiluvchanlik,
muvozanat, ko‘z bilan chamalash, kuchlilik, chidamlilik)ni o‘stirish, to‘g‘ri qaddi-qomat, gigiyena ko‘nikmalarini tarbiyalash, jismoniy tarbiya haqidagi bilimlarni o‘zlashtirish.Bolalar asab tizimining plastikligi tufayli ularda harakat ko‘nikmalari nisbatan yengil shakllanadi. Ularning ko‘pchiligidan (emaklash, yurish, chang‘ida yurish, velosipedda sayr qilish va boshqalar) kundalik hayotda harakat vositasi sifatida foydalaniladi. Harakat ko‘nikmalari tashqi muhit bilan aloqani osonlashtiradi va uni bilishga yordam beradi: bola emaklab o‘zini qiziqtirgan narsalarga yaqinlashadi va ular bilan tanishadi; velosipedda sayr qila oladigan bolalar qor, shamollarni oson idrok etadilar; suzish chog‘ida esa bolalar suvning xossalari bilan tanishadilar.Jismoniy tarbiya mashqlarini to‘g‘ri bajarish muskullar, paylar, bo‘g‘imlar, suyak tizimini rivojlantirishga samarali ta’sir qiladi.Mustahkam shakllangan harakat ko‘nikmalaridan
foydalanish bolaga mashqlarni bajarishda jismoniy kuchni tejash va o‘yin faoliyatida e’tiborni kutilmagan vaziyatlarda yuzaga keladigan turli vazifalarni olishga yo‘naltirish imkonini beradi.Bolalarda 7 yoshgacha shakllangan harakat ko‘nikmalari maktabda ularni yanada takomillashtirish uchun zamin bo‘lib xizmat qiladi va kelajakda sportda yuqori natijalarga erishish imkonini beradi.Bolalarda harakat ko‘nikmalarining shakllanishi jarayonida birmuncha murakkabroq harakatlar va bu harakatlarni o‘z ichigaoluvchi turli faoliyat turlarini osongina egallash qobiliyati hosil qilinadi.Yosh guruhlarga oid harakat ko‘nikmalarining hajmi das-turda berilgan. Maktabgacha yoshdagi bolalarda saflanish, umum-rivojlantiruvchi mashqlar, asosiy harakatlar, sport mashqlarini bajarish ko‘nikmalarini shakllantirish lozim. Bundan tashqari, bolalarni sport o‘yinlariga (Badminton, stol tennisi) va sport o‘yinlari elementlari (basketbol, xokkey, futbol, voleybol)ni bajarishga o‘rgatish zarur. Harakat ko‘nikmalari hajmi maktabgacha ta’lim muassasalarida sharoitning mavjudligi, bolalarning jismoniy tayyorgarligi, tarbiyachilarning malakasi, ota-onalar yordamiga qarab kengaytirilishi mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalarni, o‘tirgan, turgan holatda va yurganda qaddi-qomatni to‘g‘ri tutish ko‘nikmalariga o‘rgatish muhim.Bu yoshda shaxsiy va ijtimoiy gigiyenaning boshlang‘ich ko‘nikmalari (qo‘l yuvish, kiyim-kechak, poyabzalni yaxshi tutish, o‘yinchoqlar, jismoniy inventarlari, xona va hokazolarni toza tutish) ko‘nikmalarini singdirish muhim ahamiyat kasb etadi.Maktabgacha yoshdagi bolalarga mashg‘ulotlarning foydasi
haqidagi, jismoniy mashqlarning ahamiyati va texnikasi, ularni o‘tkazish metodikasi haqidagi, harakatli o‘yinlar va hokazolar haqidagi jismoniy tarbiyaga oid bilimlarni berish muhimdir.Bolalar gavda qismlarning nomini, harakat yo‘nalishi (yuqoriga, pastga, oldinga, orqaga, o‘ngga, chapga, to‘la aylanish va boshqalar), jismoniy inventarlarning nomini, ularni saqlash, kiyim, poyabzallardan to‘g‘ri foydalanish va ularga qarash qoidasini bilishlari lozim.Olingan bilimlar bolalarga jismoniy mashqlar bilan juda ongli va to‘laqonli shug‘ullanish, maktabgacha ta’lim muassasa va oiladagi jismoniy tarbiya
vositalaridan mustaqil foydalanish imkonini beradi.Jismoniy mashqlar bilan.
shug‘ullanish jarayonida tabiat ho-disalari, ijtimoiy hayot, hayvonlar, qushlar, hasharotlar haqida-gi bilimlarni mustahkamlash zarur.
2.Tarbiyaviy vazifalar. Jismoniy tarbiya jarayonida bolalarda rejimga rioya
qilish, jismoniy tarbiya mashqlari bilan har kuni shug‘ullanish ehtiyojini hosil qilish bu mashqlar bilan maktabgacha ta’lim muassasalarida va oilada mustaqil shug‘ullanish malakalarini rivojlantirish, ularni o‘z tengdoshlari va kichik yoshdagi bolalar bilan o‘tkazish. Bolalarda sport mashg‘ulotlariga muhabbat, ularning natijalariga, sportchilarning yutuqlariga qiziqishini tarbiyalash lozim.Jismoniy tarbiya jarayonida axloqiy, aqliy, estetik va mehnat tarbiyasini amalga oshirishning katta imkoniyatlari mavjud.Mashqlarni bajarish jarayonida bolalarda xarakterning ijobiy xususiyatlari (uyushganlik, intizomlilik, kamtarlik, ko‘ngilchanlik va hokazo) va axloqiy fazilatlari – halollik, haqqoniylik, o‘rtoqlik hissi, o‘zaro yordam, jamoada shug‘ullanish malakasi, jismoniy inventarni ehtiyot qilish, topshiriqni mas’uliyat bilan botirlik, qat’iylik, o‘z kuchiga ishonch, qiyinchiliklarni yen- gishda sabotlilik, chidamlilik va boshqalarni namoyon qilish uc- hun juda qulay sharoit yaratiladi.To‘g‘ri tashkil etilgan jismoniy tarbiya bolalarning aqliy o‘si shiga yordam beradi, chunki asab tizimi va boshqa organ hamda tizimlarning normal faoliyati uchun qulay sharoit yaratiladi, bu esa yaxshiroq idrok etish va eslab qolishga yordam beradi. Bolalarda barcha ruhiy jarayonlar (idrok, tafakkur, xotira, xayol va boshqalar), shuningdek, tafakkur jarayonlari (ku-zatish, taqqoslash, analiz, sintez, umumlashtirish va boshqalar) rivojlanadi.Bolalarda harakat faoliyati sohasida olingan bilim va ko‘- nikmalardan faollik, mustaqillik, fahmlilik, ziyraklik va top-qirlik ko‘rsatgan holda ijodiy foydalana olish malakasini tarbi-yalash zarur.Bolalarda ijobiy emotsiyalar, tetik, xushchaqchaq kayfiyatni tarbiyalash, shuningdek, salbiy ruhiy holatni tezda yengib o‘tish malakasini rivojlantirish juda muhimdir. Bu shuning uchun ham zarurki, ijobiy emotsiyalar barcha organlar va organizm tizimlari ishiga yaxshi ta’sir qiladi, harakat ko‘nikmalarining tez va barqaror shakllanishini ta’minlaydi. Jismoniy tarbiya estetik tarbiyani amalga oshirish uchun qulaylik yaratadi. Mashqlarni bajarish jarayonida
estetik zavqni his qilish va idrok etish, go‘zallikni, harakatlarning
ifodaliligini, qomatning nafisligini, kiyim-bosh, sport inventarlari, tevarak-atrofning go‘zalligini tushunish va to‘g‘ri baholay olish qobi-liyatini rivojlantirish; estetik jihatdan ma’qul xulqqa intilishni, faoliyat, so‘z va xatti- harakatda qo‘pollikka murosasiz bo‘lishni tarbiyalash lozim. Mehnat tarbiyasi ham jismoniy tarbiya jarayonida amalga oshiriladi. Bolalar sog‘lig‘i mustahkamlanadi, harakat ko‘ nikmalari shakllanadi, mehnat qilish uchun zarur bo‘lgan jismoniy fazilatlar rivojlanadi. Bolalar binoni, maydonchani jihozlash (sakrash uchun qum to‘ldirilgan o‘ralar, qor uyumlari),
jismoniy tarbiya inventarini yasash va ta’mirlash (uloq-tirish uchun qopchalar tikishni
honalarni bo‘yash va hoka-zo), sport kiyimlari, poyabzalini saqlash, ularga qarash, bino va uchastkani mashg‘ulotga tayyorlash (uchastkani qordan to-zalash, to‘kilgan barglarni yig‘ib olish, maydonchaga suv quyish va hokazo) jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida jismoniy in-ventarlar, atributlar, o‘yinchoqlarni yig‘ib olish va joy-joyiga qo‘yish bilan bog‘liq mehnat ko‘nikmalarini egallaydilar.Bundan tashqari bolalar jismoniy inventarlarni saqlashga oid mehnat ko‘nikmalarini hosil qiladilar: gimnastika devori, skameykasi, doska, to‘p, tayoqlar, chambarak va boshqalardagi changni artadilar; foydalangan velosipedni changdan tozalab, o‘z o‘rniga qo‘yadilar. Bolalarda o‘z-o‘ziga xizmat qilish (kiyim- boshni, poyabzalni o‘zi kiyish va yechish), shuningdek, chiniqish va hokazo mashg‘ulotlarini o‘tkazishda tarbiyachiga yordam lashishga intilish ko‘nikmalari shakllanadi. Mashg‘ulotlar vaqtida bolalarda kattalar va tengdoshlari mehnatiga hurmat hissini tarbiyalash zarur. Ilmiylik vazifalari boshlang'ich ta'lim yoshida harakat ko’nikma va malakalarini egallash, shuningdek, chiniqish, shaxsiy gigiena, harakat tartibi to’g’risida, inson salomatligi uchun jismoniy mashqlar ahamiyati haqidagi bilimlami egallash bilan bog’langan. Bu yoshda vujudga kelgan shartli aloqalar tizimi ancha mustahkamligi bilan farq qiladi va kelajak hayotda harakat sifatlariga ta’sir ko’rsatadi. Harakat ko’nikma va malakalarining tashkil topishi bilan bog’liq davrda jismoniy sifatlarni rivojlantirish uchun bu qulaylikni qo’ldan chiqarib yubormaslik juda muhimdir. Chunki ulaming oqibatini tuzatish uchun nihoyatda ko’p kuch va ko’p vaqt sarflashga to’g’ri keladi, chunonchi 7-9 yoshda suzish texnikasini o’rgatish 17-19 yoshdagiga qaraganda ancha oson bo’ladi. Bolalar
harakatlarga o’rgatish davomida muayyan harakat tajribasi to’planadi. Bu uddalay bilish va mahoratlami egallashning murakkab jarayonim ancha yengillashtiradi. Sog’lomlashtirish vazifalari bolalar organizmining tabiiy ravishda rivojlanishiga ko’maklashadi, uning funksional imkoniyatlari o’sishini ta'minlaydi. Jismoniy sifatlami rivojlantirish boshlang’ich ta'limda jismoniy tarbiya oldida turgan muhim vazifalardan biridir. Ayniqsa, bu tezkorlik va chaqqonlik sifatlariga tegishlidir, chunki quyi sinflarda o’rgatish aynan shu sifatlaming jadal rivojlanishi uchun eng qulay bo’lgan davr hisoblanadi. Chidamlilikni rivojlantirishda asosiy vazifa bolalar organizmining aerob imkoniyatlarini oshirishga ko’maklashish va shu asosda umumiy chidamlilikni ta'minlashdan iboratdir. Kuchni rivojlantirish vazifasi, eng awalo, gavdani shakllantirish va rivojlantirish, qoloq mushak gumhlarini mustahkamlash bilan bog’langan. 163 Kichik yoshdagi maktab o’quvchilarida egiluvchanlikni yoshga muvofiq ravishda, to’qimalar qayishqoqligining kamayishi va mushaklar massasming oshishi ko’rsatkichlari pasaymasligi uchun, optimal chegaralarda saqlab turish kerak. o’yinlar, jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish axloqiy tarbiya vazifalarini yechish
uchun sharoit yaratadi. Muayyan qoidalar mavjudligiga qaramasdan, o’yinda har doim har xil vaziyatlar paydo bo’ladi, ular misolida “bunisi yaxshi, bunisi yomonligi”ni ko’rsatish mumkin. Jismoniy tarbiya va sportga qiziqish uyg’otish vazifasini boshlang’ich ta'limda yechish kerak.Chunki bolalikda o’rganilgan odat juda mustahkamdir. Bolalarda jismoniy mashqlarga turg’un qiziqishni faqat ularga quvonch olib kelgan mashg’ulotlardagina orttirish mumkin. Bir qator mutaxassislar boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun harakat faoliyatining kunlik me'yorini ishlab chiqdilar. Jismoniy tarbiyaning maqsadi o’quvchilar tanasidagi barcha a’zolarning sog’lom sishini ta'minlash hamda yoshlami aqhy va jismoniy mehnatga, shuningdek, Vatan mudofaasiga tayyorlashdir. Ulug’ mutafakkir Abdulla Avloniy taTddlaganidek, sog’lom fikr, yaxshi axloq va llm-maYifatga ega bo’lmoq uchun badanni tarbiya qilish zarur. Jismoniy tarbiya barchaga, ayniqsa, o’quvchilarga katta ta’sir ko’rsatib, ulaming salomatligini mustahkamlaydi, ishlash qobiliyatini oshiradi, uzoq umr ko’rishiga yordam beradi. 170 Jismoniy tarbiya har qanday yoshda ham qaddi-qomatni tarbiya
qilish, kuch-quvvatni saqlab turish vositasi hisoblanadi. Jismoniy tarbiya o’z oldiga qator vazifalami qo’yadi. Organizmni chiniqtirish, sog’liqni mustahkamlash va rivojlantirish, o’quvchilarda yangi jismoniy harakat ko’nikmalarini hosil qilish, o’quvchining yoshiga, jinsiga, chiniqqanlik darajasiga mos keladigan jismoniy harakat sifatlarini rivojlantirish va o’z sog’ligiga ongli munosabatda bo’lishni tarbiyalash shular jumlasidandir. Bu vazifalami hal qilishda jismoniy tarbiya aqliy, estetik va mehnat tarbiyalari bilan hamkorlik qiladi. 0 ’smirlar jismoniy tarbiyasida ta'limning vazifasi, eng awalo, ilgari egallangan harakatlami mustahkamlash va yangilarini o’zlashtirish, murakkab harakat ko’nikma va malakalarini mukammallashtirishdan iborat. 0 ’smirlami har xil hayotiy vaziyatlarda egallagan malakalarini qo’llashga o’rgatish zarur. 0 ’smirlar o’z harakatlarini ongli boshqarishni bilishlari kerak. Jismoniy tarbiya sohasidagi bilimlar orqali jismoniy mashqlami bajarish vaqtida xavfsizlikni ta’minlash va mashg’ulotlar vaqtida gigienik qoidalarga rioya qilish kerak. 0 ’quvchilarga jismoniy mashqlaming organizm uchun ahamiyatini tushuntirish, jarohatlanganda birinchi yordam ko’rsatish va o’z-o’zini nazorat qilish asoslari bilan tanishtirish shart. Talim vazifalari qatoriga, shuningdek, o’quvchilarda tashkilotchilik malakasini shakllantirish, darslarda o’qituvchining yordamchisi, sport bo’yicha hakam, yo’riqchi vazifalarini bajarishga tayyorlash kiradi. Sog’lomlashtirish vazifalari organizmning uyg’un rivojlanishini ta’mmlash, jinsiy yetilish davri bilan bogTiq salbiy hodisalaming oldini olishga qaratiladi. Birmuncha murakkab koordinatsiyali jismoniy mashqlar qomatning buzilishini bartaraf etishga, tez charchashni yo’q qilishga yo’naltiriladi. Bu, ayniqsa, jinsiy yetilishning birinchi bosqichi uchun xos boTib, 5-6- sinflarga to’g’ri keladi. Jismoniy sifatlami rivojlantirishda jismoniy tarbiya
o’smirlaming sensitiv davrlarini nazarda tutishi kerak, bu 4-8- sinflar davriga to’g’ri keladi. Ba'zi hollarda erishilgan darajani saqlab turish talab qilinsa, boshqalarida esa jadal o’sishga ko’maklashish zarur boTadi. 171 Jismoniy sifatlami rivojlantirish asosida bolaning antropometrik va funksional ko’rsatkichlari? u yoki bu jismoniy sifatlari ustunligiga qarab uni sportning biror turiga mo’ljallash, ya’ni o’smirga o’zining potensial imkoniyatlarini amalga oshirish uchun eng muvofiqdir.O’qituvchi va o’quvchi, domla va talaba o’rtasidagi munosabat va muomala madaniyati ularning fe‘l – atvori, xulqi va olgan tarbiyasining amaliy xayotda namoyon bo’lishini bildiradi. Kishining madaniyati, avvalo uning muomalasi, atrofdagilar bilan munosabatida ko’zga tashlanadi. Ukimishli, madaniyatli, o’qituvchi hamkasbidan, o’quvchisidan nimani, qanday surashni, u yoki bu masala yo’zasidan murojaat qilish mumkinmi yoki yukligini, oilaviy munosabatlarga daxldor masalalarga munosabat bildirish zaruriyati bormi – yukligini yaxshi anglaydi. Muomala jarayonida suxbatdoshining kayfiyatini kutarish, unga optimistik ruh bagishlash, uning o’z kuchiga ishonchini xosil qilish ham o’qituvchining eng muxim sifatlaridan biridir. Shuni aloxida ta‘kidlash kerakki, tom ma‘nodagi muomala madaniyatiga ega bo’lgan o’qituvchi shuxratparastlik, manmanlik, befarqli, xasadguy, giybatchilik kabi illatlarga tokat kila olmaydi va unga karshi ko’rashadi.
O’qituvchining muomala madaniyatining tarkibiy kismi nutk madaniyati bilan bog’liq. ( Biz o’z ishimizning bir mavzusini «O’qituvchi nutki – pedagogik mahorat shartidir» deb nomlaganmiz, u mavzuga o’qituvchi nutki haqida tulik tafsilot berilgan. X.B.). Chunki nutk va unda ifodalangan so’z kishiga ta‘sir etuvchi kudratli psihologik kuchga ega. Uni faqat o’zining mazmuni bilan, balki so’zlovchining aytilayotgan fikrini ifoda qilish uslubi bilan ham ta‘sir darajasi va kudrati yanada ortishi mumkin.
«Ingliz dramaturgi B.SHou aytganidek, «Xa» so’zini aytishning 50 dan ortik uslubi bor, «Yuk» so’zini ham shuncha uslubi bor, ammo bu so’zni yozishni faqat bir uslubi bor». (Xalq ta‘limi jurnali, 2003 yil, 3 – son, 49 – bet ).
Bu fikrning zamirida muloqot madaniyatiga doir juda nozik kochirim ma‘no yashiringan. Zotan o’qituvchi muloqotining zamirida so’z, fikr turar ekan, fikrni bayon etish ifodasi har bir o’qituvchining saviyasi, ma‘naviy dunyosi, madaniyatiga bog’liq. Bundan kelib chikadiki, o’qituvchi o’z muomalasida me‘yorni bilishi lozim.
O’qituvchining muloqot madaniyati nafaqat shaxslararo munosabatlarda, balki shu bilan birga ishlab chikarish, mexnat jamoasi, ota – onalar bilan, jamiyat xayotiga ham kerakligini xisobga oladigan bo’lsak, bugungi kunda o’quvchi, talabalar fe‘l – atvorini o’rganish, ularning bir – birlariga mehr – muruvvatli bo’lishga o’rgatish, diniy akidaparastlik tomir otayotgan xozirgi davr uchun jamiyatni insonparvarlashtirish eng muxim, dolzarb vazifa bo’lib kelmokda. Umuman olganda, muloqot madaniyatini takomillashtirish umuminsoniy extiyoj sifatida o’z ahamiyatini yuqotmagan. Atoqli adib B.SHou so’zlari bilan aytgand: «Biz xozir xavoda kush kabi uchishni, suvda balik kabi so’zishni o’rganib olgan bo’lsakda, bizga bir narsa – insonlardek yashashni o’rganib olish yetishmaydi». Mashxur izkuvar Sherlok Holms ta‘kidlaganidek : «Har bir inson o’z xususiyatiga ko’ra xal etilmaydigan jumbok»dir. Kishilar xulqi, fe‘l – atvori bilan bir – birlaridan farq kiladilar, ammo ular orasidagi uxshashlik mikdori minimum foiz doimiy holatda saqlanib qoladi.
Demak, odamzodning tashki turki – tarovatigina emas, balki ichki olami, maslagi. Insoniy kiyofasi, xozirgi ko’rinishi va holatdagi yetib kelishi o’zok tarixiy kamolot natijasidir. Bu kamolot natijasida esa kishilar o’rtasidagi muloqot hamda muomala madaniyati to’rganligi sir emas. Shu sababli o’qituvchining muloqot madaniyatida ham okilola extiyojni anglab olish eng muxim vazifadir.
Muloqot shu darajada muxim ekan, birok shaxslararo muloqotga xech kim, xech kaerda maxsus o’rgatilmaydi.