2-Mavzu: falsafiy tafakkur taraq

Abu Ali ibn Sino (980-1037). O’rta Osiyoning mashhur qomusiy allomasi va faylasufidir. Buxorolik Ibn Sino (Avisenna) 300 dan ortiq asar muallifidir. Ularning orasida «Tib qonunlari» va «Bilim kitobi»,”Donishnoma”, “Xay ibn Yakzon”ayniqsa keng dovruq qozongan.
Ibn Sino merosining tahlili uning ilmiy qiziqishlari doirasi benihoyat keng, u tom ma’noda qomusiy bilimlar egasi bo’lganidan dalolat beradi. Ibn Sino fanlarning ularni tadqiqot obyektlariga ko’ra ajratishga asoslangan tasnifini taklif qilgan.
Uning fikricha, falsafaning vazifasi mavjudotni, ya’ni barcha narsalarni kelib chiqishini, o’zaro munosabatini o’rganishi lozim. Bu olam yaxlit murakkab borliq deydi. U borliqni ikkiga bo’ladi. 1. Zaruriy vujud, ya’ni xudo. 2. Imkoniy vujud, ya’ni xudodan kelib chiquvchi narsalar.
Ibn Sino aytadiki, materiya 4 unsurdan tashkil topgan. Materiya doim harakatda, u vaqt va fazo bilan bog’liqdir. Uning nazdida avval tog’u-tosh9lar, so’ngra o’simlik, hayvonot va oxiri inson vujudga kelgan. Inson boshqa barcha hayvonot olamidan so’zi, aqli va tili bilan ustunlik qiladi. Uning dunyoqarashi pantistik edi.
Ibn Sino tabib bo’lish bilan birga o’zining inson haqidagi qarashlari, jamiyat ravnaqi borasidagi fikrlarni ham bayon etgan. U inson tana va jondan yoki jism va ruhdan tashkil topgan hamda unda aql bor. Inson o’z aqli orqali fikrlash qobiliyatiga ega bo’lib, barcha maqsadli harakatlarini amalga oshiradi. Aql har qanday bilishning va amaliy faoliyatning mezoni sifatida talqin qiladi. Aql tarozisida o’lchanmagan har qanday bilim haqiqiy bo’la olmaydi, demak u haqiqiy bilim emasdir, deb yozadi.
Ibn Sino kishilarni jamiyatda o’z o’rinlarini topishga chorlab, «Risolatut tayr» («Qush risolasi») asarida shunday yozadi: «Yey birodarlar! Bir-biringiz bilan samimiy do’st bo’lib, haqiqatni ochinglar. Har bir kishi o’z birodari uchun ko’nglidagi samimiylikdan (to’sqinlik) pardasini ochib tashlasin. Shunday qilinglarki, birodaringiz sizlardan (o’zi bilmagan) ba’zi narsalarni o’rgansin va boshqalari (bo’lsa) ba’zi narsalarni o’rganib o’zini kamolotga yetkazsin».
Ibn Sino tabiat azaliy va abadiydir, uning qonunlari o’z-o’zidan o’zgarmaydi va inson ularni anglab yetishga qodir, jon tana faoliyati bilan belgilanadi va uning individual umrboqiyligi mumkin emas, degan fikrni ilgari surgan.
O’sha davrda u shug’ullanmagan fanning o’zi bo’lmagan. Tibbiyot bilan bir qatorda, Ibn Sino falsafa, xususan bilish nazariyasini ham faol tadqiq etgan.
Ibn Sino moddiy dunyo predmetlarini sezgilar manbai deb hisoblab, ularning obyektiv tabiatini tashqi moddiy dunyo in’ikosi sifatida yoritadi. Bundan tashqari, u sezgini materiyaning xossalaridan biri deb e’tirof etadi. Alloma sezgini materiyaning oliy shakllari bilan bog’laydi. Ibn Sino mavjud narsalarni tasniflar ekan, sezgi hayvonlar deb ataluvchi jismlarga xosligini qayd etadi¹¹.
Ibn Sino neoplatoniklarning jon hissiy narsalarni tananing biron-bir a’zosisiz idrok etadi, degan ta’limotini asossiz deb hisoblaydi. «Qadimda ayrim olimlar (neoplatoniklar) jon hissiy idrok etiluvchi narsalarni hech qanday organlarsiz bevosita sezadi, deb faraz qilganlar. Muhitga kelsak, bu, masalan, ko’rish uchun muhit bo’lib xizmat qiluvchi havo, organlarga kelsak, bu, ko’rish organi bo’lib xizmat qiluvchi ko’zdir. Biroq ular haqiqatdan uzoqdir, chunki hissiy idrok etish jonning o’zida bu organlarsiz yuz berganida, mazkur organlar behuda yaratilgan bo’lib chiqar, ulardan hech qanday naf bo’lmas edi», deb yozadi va so’zining davomida neoplatoniklarning qarashlari asossiz ekanligini ta’kidlab, haqiqat sezgilar tana a’zolariga muhtojligidadir, degan xulosaga keladi.
Ibn Sino sezgilar va sezgi organlari haqida gapirar ekan, u yoki bu sezgining yuzaga kelish mexanizmini ilmiy tushuntirishga harakat qiladi. Uning fikricha, hech qanday jism o’z holicha ovozga ega bo’lmaydi. Ovoz ikki jism to’qnashganda havo va harakatning tebranishi natijasida yuzaga keladi. Bu to’lqinlar juda tez tarqaladi. Ular quloqqa yetgach, tebranuvchi havo eshitish nervlariga tegadi va ular bundan jonni xabardor etadi¹². Bu tavsif ancha sodda bayon etilgan bo’lsa-da, hozirgi tasavvurlarga mos keladi. Shuningdek, Ibn Sino sezgilarni hali obyektiv dunyoning subyektiv obrazi sifatida idrok etmaganidan dalolat beradi. Sezgilarni tashqi ta’sirning organizmdagi harakati sifatida tushuntirar ekan, Ibn Sino uni mexanik talqin qiladi.
Ibn Sino ko’rish haqidagi ta’limotni ishlab chiqdi. Ko’rish jarayonini tushuntirar ekan, u ayni vaqtda Platonning bu boradagi ta’limoti asossiz ekanligini ko’rsatadi. Ibn Sino yorug’likni ko’rishning asosiy vositasi sifatida alohida qayd etadi.
Alloma sezgilarni va tuyg’ularning barcha shakllarini o’rganib, ularning fiziologik asoslarini, ya’ni miya tuzilishida sezgi markazlarining joylashuvini tushuntirishga harakat qildi. Miyani aks ettirish faoliyatining bosh apparati deb talqin qilib, Ibn Sino hissiy bilish shaklini miya bilan bog’ladi va uni idrok etish va sezish asosi deb e’tirof etdi.
Ibn Sino ta’limotiga ko’ra, in’ikos faqat aks ettiruvchi tizimga bog’liq emas. Sezish markazi miyaning old qismida, tasavvur qilish markazi – miyaning o’rta qismida, eslab qolish qobiliyati – miyaning orqa qismida joylashgan. «Kitob un-najot» asarida Ibn Sino har bir sezgining fiziologik asoslarini tadqiq etar ekan, hissiy bilish jarayonida asablar muhim rol o’ynashini qayd etadi. Uning fikricha, miya asablar vositasida sezgilar va harakatlarni insonning boshqa a’zolariga uzatadi. Asablar miya uchun o’tkazgichlar bo’lib xizmat qiladi. Umumiy ma’lum tasavvurga ko’ra, asablar bosh miyada boshlanadi va ularning tarmoqlari terining yuza tomonida tugaydi. Ko’rib turganimizdek, Ibn Sino hissiy bilishning fizik va fiziologik asoslarini ilmiy yo’l bilan tushuntirishga harakat qiladi.
Tasavvurni Ibn Sino O’rta Osiyoning boshqa mutafakkirlari kabi ichki sezgilar qatoriga kiritadi. Ibn Sinoning falsafiy merosini qiyosiy o’rganish tabiatni hamda tasavvurning gnoseologik funksiyasini tushunishda u asosan yagona yondashuvga tayanganini ko’rsatadi. Ibn Sino tasavvurning kuchi shundaki, umumiy sezgiga kiruvchi hamma narsa bizning sezgilarimizgacha yetib boradi, deb qayd etadi.
Shunday qilib, Ibn Sino fikriga ko’ra, tasavvurning gnoseologik funksiyasi shundan iboratki, u tashqi narsalarning obrazlarini gavdalantiradi, hissiy idrok etiluvchi narsalar yo’qolganidan keyin ham ularni xotirada saqlab qoladi.
Ibn Sinoning fikricha, mohiyat uch tarzda namoyon bo’ladi. Birinchi – narsa sezgilarda ularni kuzatish jarayonida aks etadi. Bu yerda narsalarning sezgi organlarida bevosita aks etishi nazarda tutilmoqda. Ibn Sino in’ikos konsepsiyasini bilish jarayoni sifatida qayd etar ekan, bilish darajalari to’g’risidagi masalani ko’taradi. Ma’lumki, bu mo’ljal Yangi davr falsafasida ishlab chiqilgan va nemis klassik falsafasida o’zining tadrijiy yakunini topgan.
Ikkinchi – obyektiv borliqda amalda mavjud bo’lmagan narsaning mohiyati anglanadi¹³. Bu yerda formal ahamiyat kasb etuvchi va moddiy borliq bilan bog’lanmaydigan ideallashtirilgan obyektlar mohiyatini bilish nazarda tutiladi. Bu mohiyat inson aqlining ijodiy qobiliyatini namoyon etadi.
Uchinchi – narsa obrazi muayyan sharoitlarda biluvchining jonida aniq aks etishi mumkin. Bu tamoyilda narsani sezgi bog’liq bo’lgan aloqalardan mavhumlashtirish imkonini beruvchi abstraksiyaning kuchi qayd etiladi. Bunda narsaning obrazi uning substrati mavjud emasligiga qaramay aks etishi mumkin.
Shundan kelib chiqib Ibn Sino oqilona bilishda abstraksiya muhim rol o’ynashini qayd etadi. «Bilish narsa obrazini mavhumlashtirishning ayrim o’zaro bog’langan bosqichlaridan iborat jarayon bo’lib, uning natijasida biluvchining ongida predmetning mohiyati va xususiyatlarini ifodalovchi tushuncha vujudga keladi. Bunday mavhumlashtirish bosqichlari to’rtta».
Ibn Sino «umumiy sezgi»ni ichki sezgilar qatoriga kiritadi. Uning fikricha, umumiy tuyg’u – bu miyaning old qismida joylashgan kuch bo’lib, u besh sezgida aks etuvchi barcha shakllarni va ular uzatuvchi kuchni mustaqil qabul qiladi. Binobarin, Ibn Sino fikriga ko’ra, sezgi organlari yordamida olingan tuyg’ular umumiy sezgi vositasida birlashtiriladi va narsaning hissiy obrazi yaratiladi.
Obraz deganda alloma narsaning tashqi xususiyatlari va xossalari, materiyaning aksidental tomonlari yig’indisini tushunadi. Masalan, inson va uning obrazi haqida so’z yuritar ekan, u shunday deb yozadi: «Uning obrazi bu uning uzunligi, kengligi, sifati, miqdori va uning holati, ya’ni inson bilan bog’liq barcha narsalardir».
Ibn Sinoning yuqorida bayon etilgan g’oyalari ilmiy tafakkur shakllanishining keyingi davrlarida rivojlantirildi va yangi natijalar bilan boyitildi.
Shunday qilib, bilish jarayoni pirovard maqsadi obyektlar mohiyatini bilishdan iborat bo’lgan murakkab jarayondir. O’rta asr Markaziy Osiyo mutafakkirlari asosan bilish bilinayotgan obyektning in’ikosidir, degan nuqtai nazardan kelib chiqdilar. Bunda insonning sezgi organlari bevosita bog’lovchi bo’g’in hisoblanadi, ya’ni sezgilar yordamida bilinuvchi obyektiv dunyo bilish manbai sifatida amal qiladi.
Tasavvuf (ya’ni sufizm-arabcha «suf»-jun) serqirra va murakkab oqim bo’lib, musulmon Sharqida VIII-XIV asrlarda rivojlandi. Tasavvuf g’oyalarining jamiyatda keng miqyosda amal qilishi bevosita insonparvar shoirlarning hayotga nisbatan kuchli ehtiroslarini vujudga keltirdi. Tasavvufning poklik, ilohiy ishq, zohidlik haqidagi haq va haqiqat, ajib insoniy xislatlar, kamolot kasb etish g’oyalari she’riy misralarga aylandi. Tasavvufning behudlik va ishq konsepsiyasi soflik, adolat va haqiqat timsoli – Mutloq ilohga muhabbat zavqi ijod ahliga o’z ta’sirini o’tkazdi. Natijada, insoniyat g’ami bilan liq to’lgan qalb dardiga isyonkor ruhdagi shiorlarni bir ohangraboday o’ziga tortib, o’rtanishli, his-hayajonga serob va kishida qalb go’zalligini yaratuvchi bir qator ishqiy she’rlar vujudga keldi.
Sufiyona adabiyotning tasvirlanish mavzui tariqat yo’li bilan poklikka intilayotgan va tinmay komillik sari taraqqiy etayotgan «solik Inson»¹ bo’lgani uchun ana shu maqsad yo’lidan borayotgan yo’lovchi solik Insonning dunyoqarashi, estetikasi, kechinmalar olami muhim ahamiyat kasb etib kelgan. Bunday fazilat sыfiylarni Iloщiy ishq asosida Olloh vasliga yetkazishga qaratilgan. Shu boisdan ko’plab sufiylar «Iloh yaratgan moddiy olamdagi go’zallik-Ilohning kalomi va jamoli aks etgan narsalar va uning gultoji insonga muhabbat orqali bo’ladi. Shu tariqa dunyoviylik bilan ilohiylik o’zaro bog’lanadi. Shunisi ham borki, ilohiy muhabbat – bu irfoniy bir tuyg’u, ya’ni bilish zavqi, anglash zavqidan, g’oyaga, ma’rifatga aylanish zavqidan boshqa narsa emas. g’oyada sufiy muhabbat otashida yonib, go’yo moddiylikdan qutulib, yaxlit bir g’oya-bir ma’rifat parchasiga aylanadi.
Tasavvufiy adabiyotning barcha ko’rinishlari, janrlarida ana shu solik Insonning tuyg’ulari, tushunchasi tasvirga olinadi, uni tarbiyalash, unga Haqni va o’zligini tushuntirish turli rivoyat va hikoyatlar keltirish, o’git va pand-nasihatlar qilish bu uning ongi va qalbiga yo’l topish asosiy bosh masala qilib olinadi. Xususan, Farididdin Attorning «Ilohiynoma» asarida bu xildagi xilma-xil keltirilgan fikrlar insonlarning ma’naviy va axloqiy tarbiyasiga qaratilgan. Unda yozilishicha, har qanday o’gitlarda «ko’z oldingizda ilohiy ilhomning mo’jizalari namoyon bo’ladi. Bunchalik izhori dard, iztirob va yonish lazzatidan sarmast bo’lib kuylash ishtiyoqi, nurga talpinib, nur-la yo’g’rilib, nurlanib porlash shodligi, hayajon va zavq toshqini!»¹. Shoirning Ollohning yagonaligi va uning sir-sinoatlarga boyligi haqidagi g’oyalari tabarruk so’zlar asosida yoritib beriladi. Shuningdek, olam mutloq Parvardigorning ijodi deb talqin etiladi, voqyelikning go’zalligi va qudratini Ilohdan, deb hisoblaydi.
Tasavvufning estetik mohiyatini talqin etishda Imom al-g’azzoliy «Diniy ilmlarning tiriltirilishi» nomli asarida bevosita to’xtalib, Ollohga bo’lgan ishq insoniylik, ezgulik, go’zallik, komillik tuyg’ularini tarbiyalashligini aytib o’tadi.
Tasavvufning ishqiy g’oyalari A. Ansoriy, A. Yassaviy, S. Boqirg’oniy va boshqa sufiylar asarlarida tasvirlab berildi.
Yeronda tasavvufning nafosat g’oyalarini ilgari surgan shoir Abdulloh Ansoriy (1006-1089 yillar) bo’lib, olamning go’zalliklarini o’z ijodida bayon qilgan. Uning estetik qarashlarga boy «Munojot», «Sayr etuvchilar manzillari», «Ilohiynoma», «Sirlar kitobi» kabi asarlarida Ollohni ko’rishga bo’lgan intilish tasvirlanadi.
A. Ansoriy asarlari o’rta asr musulmon Sharqi xalqlarining ma’naviy xazinasi, nafosat olamining nozik masalalarini o’zida mujassam etganligi bilan tasavvuf ahlining, qolaversa, insoniyatning buyuk va noyob o’tmishi bo’lib qoldi. Bu asarlarda insonlarning, jamoli Ollohning go’zalligini bir zarrasi bo’lib, shu go’zallikdan hammaning zavqlanishi, yaratgan egasini bilish g’oyalari yotadi.
Ahmad Yassaviyning shogirdi Sulaymon Boqirg’oniy (vafoti 1186 yil) hayotiga oid ma’lumotlar turli afsona va rivoyatlar bilan bog’lanib ketgan. Uni «Hakim ota» deb ham ataganlar. Boqirg’oniy «Bibi Maryam kitobi», «Oxir zamon kitobi» kabi dostonlar va «Boqirg’on kitobi» nomli she’rlar to’plamini yozgan. Uning she’rlari va dostonlaridagi g’oyalar Yassaviy ijodiga hamohang bo’lib, bu dunyo go’zalliklaridan voz kechish, tarkidunyochilik, ya’ni narigi dunyo lazzatlaridan bahramand bo’lish targ’ib qilinadi. Boqirg’oniy olamdagi nafosat va go’zallik xudoda o’z aksini topganligi ta’kidlanadi. Shuningdek, Boqirg’oniy milliy an’analar va qadimiy bayramlarni o’zida aks ettirgan «Navro’znoma» asarini estetik tamoyillar va tushunchalar asosida yozgan.
Umuman olganda, Boqirg’oniy yozgan she’rlari o’zining soddaligi, poyetik jihatdan xalq qo’shiqlariga yaqinligi uchun xalq ommasi tomonidan iliq kutib olingan.
Sufiylikning qoidasi shunday iboratki, kambag’allik uning bezagi, sabr-toqat uning naqshi, qanoat qilish uning oti, ishonch uning qadr-qimmatidir. Tasavvufning muhim xususiyati xudo va insonning birligidir. Xudo hamma ko’rinadigan narsalarda mavjud, narsalar esa, o’z navbatida xudoda mavjuddir. U dunyoviy ruh shaklida butun olamga tarqalgan. Inson ana shu ruhning bir qismi, ertami-kechmi u bilan qo’shiladi. Bu qo’shilishda 4 ta asosiy bosqich bo’lib, bular shariat, tariqat, ma’rifat va haqiqatdir.
Tasavvufda 3 ta yirik tariqat mavjud. 1. Yassaviya tariqati. 2. Naqshbandiya tariqati. 3. Kubroviya tariqati.
Yassaviya tariqati. Axmad Yassaviy (1041-1167) Sharqning mashhur tasavvufchi olimidir. Yassaviy jamiyatda tasavvuf g’oyalarini targ’ib qilib, aholining turli qatlamlari orasidan o’ziga shogirdlar, muridlar topadi. Bu tariqatda sufiy bo’laman degan kishi boshqalardan uzoqda, o’zi alohida yashashi kerak. U faqat xudoga ibodat qilishi lozim. Shundagina sufiyda insofga, adolatga, halollikka intiladi, xilvat va uzlatda yashaydi. Ahmad Yassaviy o’z «Hikmat»larida insonni ulug’laydi, kishilarni zulmdan, adolatsizlikdan saqlashga intiladi. Xalq ommasining xarihohligini o’ziga qaratib, o’zining pokiza fikrlari, adolatparvar g’oyalari bilan barchani obro’siga erishadi. Ayni paytda odamlarni sabr-toqatda bo’lishga, taqdirga tan berishga chaqiradi, oxiratni o’ylashni nasihat qiladi. Yassaviy fikricha, inson hayoti qanchalik qiyinchiliklarga, mashaqqatga va kulfatlarga to’la bo’lmasin, u hamisha komillikka intilishi kerak.
Kubroviy tariqati. Tasavvufning yirik vakillaridan bir Najmiddin Kubro (1145-1221) bo’lib, insonlarni vatanparvar bo’lishga chorlaydi. U shariat va tariqatning buyuk donishmandi bo’lgani uchun Kubro (ulug’larning ulug’i) va «Najmiddin» (dinning yulduzi) degan laqablarni olgan. Uning ta’limoti axloqiy poklik, mardlik, jasurlik g’oyalariga asoslangan. U xudoni sevish insonlarni baxtli hayotga chorlaydi, hamma shu yaratganning marhamati bilan o’zini kimligini, qaysi jamiyat vakili ekanligini anglab yetadi, deydi. U insonni «kichik olam» deb ataydi. Kubro ranglarning inson ruhiyatiga kuchli ta’siri borasida fikr yuritadi. Xilma-xil ranglar moddiy olam o’zgarishlari, rangsizlik – xudo olami belgisi deydi.
Naqshbandiya tariqati. Bahovuddin Naqshband (1318-1389) o’z tariqatida insonlar Allohga yetishish uchun to’g’ri va adolatli yo’lni tanlashi, jamiyatda halol yashashi, bu hayotda shod, xurram, baxtiyor kun kechirishi kerakligini aytadi. Bu tariqat markazida axloq va va xulq odob qoidalariga izchil amal qilish turadi. Insonlarni halol va pok bo’lishga, o’z mehnati bilan kun kechirishga, muhtojlarga yordam berishga, kamtar va sofdil bo’lishga da’vat etadi. Naqshband har bir inson jamiyatda o’zini o’rnini topa olsin, jamiyat a’zolari bilan yashasin, deydi. Uning asosiy qoidasi «Dil ba yoru, dast ba kor» hisoblanib, bu qoidaga amal qilgan Naqщband otasi bilan birgalikda temir va mis buyumlarga turli naqshlar bitgan. Shu tarzda «Naqshband» taxallusi kelib chiqqan.
Tasavvufning muhim ideallarini Alisher Navoiy so’z san’ati orqali ifodalashga harakat qildi. Unda sufiyona g’oyalar ilgari suriladi va so’z go’zalligi vositasida Olloh nigohi namoyon bo’lishini aytadi. Navoiy Ollohga bo’lgan ishqni gul so’zi asosida tushuntirishga intilib: «Mening ko’nglim, qalbim sening gul yuzing yashnab turadigan gulshan bo’lsin, qading niqoli jonim o’rtasida alifday tursin». Yoxud: «Sening gulday diling joyi mening ko’nglim, uning ko’ngil yaralariga davo, u qalbim gullarini yashnatadi. Go’zal surating, baland, zebo qomating jonim ichida. Bu yerni o’zingga makon qil».¹ Navoiy bu g’oyalari orqali Ollohni chiroyli, go’zal so’zlar vositasida ifodalab, yor vasliga sufiyona yetishishga harakat qildi. U yor ishqiga sadoqatidan ilhomlanib, o’z dardini Ollohga oshiqlik deb bildi.
Tasavvuf estetikasini nozik jabhalarini Mirzo Bedil iborali va ibratli so’zlar bilan tavsif qildi. Bedil sufiy darajasiga yetishishda sof ruh qalbda hukmron bo’lishi kerak. Bu ruh nafosat va latofatga boy hayot manbai. Ana shu ruhning tiniq va shaffof ilohiy nuri kishi dilini yoritadi. Ollohga bo’lgan pok va sof beg’ubor tashnalikni qondiradi. Shu tarzda sufiy o’z madaniyati va ma’naviyatini doimo aql bilan boshqarishga intiladi, deydi. Sufiyning estetik olami bu-ezgulik, go’zallik, shirin so’zlik, nazokatlilik, go’zal qalb, go’zal xulq-atvor, go’zal g’oya va go’zal so’z ozuqasi bilan namoyon bo’ladi. Bular barchasi sufiyni Ollohga yaqinlashishi va uning jilvasini ko’rishga yordam beruvchi omillar ekanini ta’kidlanadi.
Tasavvuf estetikasida jonli va jonsiz har bir narsada hayotning ыzida Iloh qudratini anglab yetish, uning go’zalligidan hayratlanib, to’lib-toshib, jo’shqin olam manzarasini zavq-shavqqa to’laligini bilish, Ilohni aziz va beg’ubor, sof va pokdil yor deb bilish, unga sig’inish, suyanish, unga o’z dil rozini aytish masalasi turadi.
Bundan ko’rinib turibdiki, sufiylarda real moddiy olam go’zalligi inkor etilmaydi, balki bu olamdagi barcha narsalar Ollohning mevasi va undan hammaning o’z ulushini olib foydalanishi aytib o’tiladi.
Bilish muammosi so’fizmning eng muhim tomonini tashkil etadi. Mo’tadil so’fizm ta’limotiga ko’ra gnostik (orif)ning asosiy vazifasi oliy maqsadga erishish – haqiqatni bilishdan iborat. Bu maqsadga o’zini o’zi takomillashtirish va o’zini o’zi bilish yo’li bilan erishiladi. O’z mohiyatini bilish jarayonida inson o’zida ilohiy unsurlar mavjudligini, Allohni bilishning birdan-bir to’g’ri usuli o’zini o’zi bilish, ya’ni o’zlikni anglash ekaninini tushuna boshlaydi.
Biroq bilishning bu darajasiga yetish uchun odam o’zini butunlay o’z o’zligini anglashga baxshida etishi lozim. U so’fiycha turmush tarzini tanlashi, shuningdek haqiqat sari yo’l tutgan kishilarga qo’yiladigan ayrim boshqa talablarni bajarishi darkor. Mo’tadil so’fizm vakillari qatoriga Xorisi Muhosibiy, Abulqosim Kushayriy, Abu Homid G’azzoliy va boshqalar kiradi. Ular so’fiy shariat chizig’idan chetga chiqmasligi, uning barcha so’zlari va ishlari Qur’oni karim aqidalari va Muhammad payg’ambar hadislariga muvofiq bo’lishi lozim, deb hisoblaydilar.
«Vahdati vujud» (borliqning birligi) nuqtai nazarida turuvchi so’fiylar so’fizmning ashaddiy tarafdorlari hisoblanadi. Ular Haqiqat (Alloh) va tabiatni bir deb qaraydilar. Tabiat ilohiy emansipasiya oqibatidir. Inson bu emansipasiya zanjirida oxirgi bo’g’inni egallaydi. U nafaqat Haqiqat (Alloh)ni bilish darajasiga yetadi, balki o’zi ham Haqiqat – «Alloh»ga aylanadi. So’fiylikning bu tariqati vakillari yashirin, sirli narsalarni bilishni afzal ko’rib, shariat aqidalari va me’yorlarini tan olmaganlar.
So’fizm Allohni tabiat bilan uzviy deb qaraydi. Uni insonni qurshagan tashqi dunyoda, mavjud har bir narsa bilan tenglashtiradi va ularda Allohning siymosi, mohiyatini ko’rib, tabiat, atrof muhit sari, uning sirlarini ochish tomon, bu yashirin hodisalarning har birida ilohiy haqiqat belgisi, mohiyatini topish va bilish maqsadida muayyan qadam tashlaydi.
So’fizmdagi Allohni bilishda bilish usullari va vositalari sifatida vahiy va ilhom amal qiladi. Bu yerda sezgilar va aql bilish vositalari sifatida ishlamaydi. Borliqning birligi tarafdorlari sanalgan so’fiylarda panteistik an’analar ustunlik qiluvchi ta’limotlarda Allohni bilish nazariyasi bilan bir qatorda dunyoni bilish nazariyasi ham mavjud bo’lib, unda bilish obyekti sifatida moddiy dunyoning o’zi, bilish vositalari va usullari sifatida esa – sezgilar, aql, kuzatish, taqqoslash, so’zning tor ma’nosidagi tajriba amal qiladi. Garchi ular bilishning turli shakllarini tan olsalar-da, mohiyatlar mohiyati (Alloh)ni bilish darajasi to’g’risida so’z yuritilgan hollarda bilish shakllarining ahamiyatini cheklaydilar. Allohni bilishga faqat Uning karami va nuri yordamida muvaffaq bo’linadi.
Mutlaq haqiqatning tagiga yetish yo’lidan boruvchi odam (orif) o’z oldiga haqiqatni bilish vazifasini qo’ygan faol individga aylanadi va uzoq izlanishlar, turli mistik bosqichlar, maqomlardan o’tish va o’zlikni anglash natijasida o’zida mutlaq haqiqat (Alloh)ni topadi va yetuk insonga aylanadi.
So’fizm ta’limotiga ko’ra, haqiqatning tagiga yetish uchun odam o’z ichki dunyosi, qalbini har xil dunyoviy qusurlardan forig’ etishi lozim. Bunga erishish uchun u bir qancha ma’naviy bosqichlar yoki so’fiylar ta’biri bilan aytganda maqomlardan o’tishi darkor.
Bilish va ma’naviy sayohat yo’lida odamga uning tafakkuri yo’l ko’rsatadi. Ko’rsatilgan bosqichlarning har biridan o’tish natijasida odam axloqiy va ma’naviy jihatdan takomillashadi va haqiqatni bilishga yaqinlashadi.
Abu Homid G’azzoliy so’fizmni panteizmdan tozalashga harakat qildi. Bunga u muvaffaq bo’ldi. G’azzoliy fikriga ko’ra, «har qanday ma’naviy poklanishlardan qat’i nazar, inson hech qachon Xudoga aylana olmaydi». Bu bilan u so’fizm va panteizm o’rtasida o’ziga xos «xitoy devori»ni o’rnatdi.