2-mavzu. Inson faoliyati va mehnat turlari

Mehnat inson hayotining tabiiy shartidir. Bu inson shaxs sifatida, moddiy va ma’naviy ne’matlarni ishlab chiqarish va uning qiymatni olishga imkon beradi.

Mehnat jarayonida inson о‘zini о‘zi tashqi tomondan boshqariladi.

Mehnat individual yoki mehnat kooperatsiyasi bilan bog‘liq bо‘lishi mumkin.

Mehnat qonunchiligida faqat mehnat kooperatsiyasi bilan bog‘liq bо‘lgan mehnatni tartibga soladi, individual mehnat esa tartibga solinmaydi.

Har xil mehnat turlari mavjud va ularning xilma-xilligi quyidagi mezonlarga muvofiq tasniflanishi mumkin:

oddiy va murakkab mehnat. Bu ishchidan maxsus kasbiy tayyorgarlikni talab qilmaydigan mehnat. Murakkab mehnat oddiy mehnatga nisbatan bir pog‘ona kо‘tariladi. Bir soatlik murakkab mehnatni, bir necha soatlik oddiy mehnat qamrab olishi mumkin. Shuning uchun malakali ishchilar vaqt birligiga malakasizlarga qaraganda kо‘proq qiymat yaratadilar;

• oddiy va murakkab mehnat. Bu ishchidan maxsus kasbiy tayyorgarlikni talab qilmaydigan mehnat. Murakkab mehnat oddiy mehnatga nisbatan bir pog‘ona kо‘tariladi. Bir soatlik murakkab mehnatni, bir necha soatlik oddiy mehnat qamrab olishi mumkin. Shuning uchun malakali ishchilar vaqt birligiga malakasizlarga qaraganda kо‘proq qiymat yaratadilar;
• reproduktiv va ijodiy mehnat- bu oldindan ma’lum bо‘lgan, hech qanday ijodiy prinsiplarni о‘z ichiga olmagan mehnat jarayonda sifat jihatidan yangi, о‘ziga xos, noyob narsa yaratiladigan faoliyatdir.

-funksional va professional mehnat- har bir iqtisodiyot tarmog‘i ishlab chiqarishda tutgan о‘rni va bajaradigan funksiyalariga qarab ishchilar guruhlari shakllantiriladi va vazifalar juda aniqlab beriladi.

-aqliy va jismoniy mehnat- aqliy ish ma’lumotni qabul qilish va qayta ishlash bilan bog‘liq bо‘lib, u diqqatni, xotirani kuchaytirishni, fikrlash jarayonlarini faollashtirishni talab qiladi, ruhiy stress kuchayishi va motor faolligining pasayishi bilan tavsiflanadi. Uzoq muddatli ruhiy stress ruhiy faoliyatga salbiy ta’sir qiladi - xotira, e’tibor va atrof-muhitni idrok etish funksiyalari yomonlashadi. Jismoniy mehnat mushaklar-skelet tizimiga, yurak-qon tomir, asab-mushak, nafas olish tizimlariga ta’siri bilan tavsiflanadi. U mushak tizimini rivojlantiradi, organizmdagi metabolik jarayonlarni faollashtiradi, ammo shu bilan birga salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin, masalan, notо‘g‘ri tashkil etilishi va ish jarayonining haddan tashqari kuchayishi bilan mushaklar-skelet tizimining kasalliklarini keltirib chiqarishi mumkin
Xususiyatlariga qarab quyidagi mehnat turlari mavjud:
1) Aniq va mavhum mehnat. Ijtimoiy va ishlab chiqarish muhitining ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan maqsad faoliyat aniq mehnat deb ataladi. Turli xil о‘ziga xos mehnat turlarini bir xil shaklga keltirish sifat xususiyatlarini mavhumlashtirish, ayrim mehnat turlariga kam mehnat kuchini (jismoniy, asabiy va boshqa energiya kuchi) sarflanishi. bir hil va mutanosib mehnat mavhum mehnat deb ataladi. Aniq mehnat iste’mol (xarid) qilish qiymatini, mavhum mehnat esa tovar qiymatini belgilaydi.
2) Yollanma mehnat va о‘z-о‘zini ish bilan band qilish. Bu ishlab chiqarish vosita egalari erkin bо‘lgan, ammo ishlab chiqarish vositalariga ega bо‘lmagan va kelgusi ishchi kuchini (о‘z ishchi kuchini) maosh shaklida ma’lum bir qiymat evaziga sotadigan ishchilar о‘rtasida paydo bо‘ladigan munosabatlar.
3) Individual va jamoaviy mehnat. Individual mehnat - bu alohida ishchilar yoki mustaqil ishlab chiqaruvchilar (yakka tartibdagi tadbirkorlar) ning mehnati. Jamoaviy mehnat - bu odamlar alohida ishlayotganida emas, balki birgalikda, mehnat jamoalarida (bо‘lim, laboratoriya, sex, bо‘lim, guruh) birlashganda bajaradigan mehanati.
Mehnat natijalariga kо‘ra:

• Samarali va samarasiz mehnat. Samarali mehnat - bu ijtimoiy boylikning tabiiy-moddiy shakli, ijtimoiy mahsulot va milliy daromadni yaratishda bevosita ishtirok etadigan mehnatdir. Samarasiz mehnat- bu ijtimoiy va ma’naviy ne’matlarni yaratadigan mehnatdir. Bunday mehnat ijtimoiy jihatdan foydalidir.

2) Xozirgi zamon va о‘tgan mehnat. Xozirgi zamon mehnat - bu ma’lum bir daqiqada sarf qilinadigan va natijalari hali ham noaniq bо‘lgan mehnatdir. О‘tmishdagi mehnat avval yaratilgan natijani - xomashyo va materiallar, energiya, mashinalar, apparatlar, kompyuterlar va boshqalarni о‘zida mujassam etadi.

Amaldagi mehnatning moddiy elementlari va insonlarning ishtirok etish darajasiga kо‘ra mehnat quyidagi turlarga bо‘linadi:

• Butunlay qо‘lda yoki qо‘l asboblari yordamida amalga oshiriladigan qо‘l mehnati;
• Mexanizatsiyalashgan vositalar yordamida amalga oshiriladigan mexanizatsiyalashgan mehnat (masalan, elektr burg‘ulash bilan teshiklarni burg‘ulash, pnevmatik asbob bilan parchalash);
• Mashina mehnati, qachonki boshqaruv operator tomonidan og‘ir ishlar va predmet ulchami, shakli, va kо‘rinishini о‘zgartirish mashina tomonidan amalga oshiriladi.
• Avtomatlashtirilgan mehnat, qachonki asosiy ishning elementlari tо‘liq avtomatlashtirilgan bо‘lsa, xodim uskunani sozlashning tо‘g‘riligi va barqarorligini va uning yuklanishini nazorat qiladi holas.

Odamlarni mehnatga jalb qilish usullariga kо‘ra:
1) Bevosita majburlash. Bunday mehnat shaxsiy erkinlikni cheklash bilan tavsiflanadi. Bunday ish jinoiy, ma’muriy yoki boshqa qonunchilik normalari bilan tartibga solinadi.
2) Iqtisodiy majburlikdagi mehnat. Bu zarurat mehnati - tirikchilik qilish. Bunday mehnat insonning ulkan massasiga xosdir;
3) Ixtiyoriy mehnat ya’ni, xohlagancha mehnat qilish. Bunday ish odam iqtisodiy jihatdan xavfsiz bо‘lsa, ishlamasligi mumkin, lekin о‘z imkoniyatlarini rо‘yobga chiqarish uchun ishlaydi.