2013­14 GӘLӘCӘYİn durumu

Regional Mülahizәlәr

Afrika:    Afrikanın  inkişaf  etmiş  ölkәlәrin  bazarlarından  asılılığı  kәskin  şәkildә  azalmaqdadır.  Çin 

Afrikanın  uzunmüddәtli  planlaşdırma  fәaliyyәtlәrindә  önәmli  yer  tutur;  bu,  Afrika  ölkәlәri  üçün 

böyüklüyünә görә ikinci ixrac istiqamәti olacaqdır. Planlaşdırma üzrә Cәnubi Afrika Milli Komissiyası 

2011­ci  ilin  noyabr  ayında  Zuma  Prezidentinә  uzunmüddәtli  Milli  İnkişaf  Planını  tәqdim  etmişdir  vә 

sözügedәn plan müzakirә edilmәsi üçün geniş ictimaiyyәtә açıqdır. Foresightfordevelopment.org Afrika 

futurologiyasını dәstәklәmәk üçün tәdqiqat sәnәdlәrini, layihәlәri, ssenarilәri, insanları vә bloqları tәqdim 

edir.  Bir  çox  Afrika  ölkәlәrinin  gündәlik  idarә  edilmәsi  gәlәcәk  qlobal  perspektivlәri  çәtinlәşdirir; 

bununla  da,  Afrika  İttifaqı  vә  Afrika  İnkişaf  Bankı  kimi  bir  çox  regional  tәşkilatlar  Afrikada  işlәyәn 

futuroloqlar tәsiri bağışlayırlar vә onlar BMT­nin İnkişaf Proqramının / Afrika Futuroloqlarının 10 illik iş 

tәcrübәsinә  әsaslanmalıdırlar.  Vәtәndaş  cәmiyyәti  futurologiya  sahәsindә  böyük  maraqlı  tәrәfә 

çevrilmәkdәdir. 

Qlobal  Afrika  Diasporasının  Birinci  Sammiti  2012­ci  ilin  may  ayında  Cәnubi  Afrikada  baş  tutmuş  vә 

Afrika  diasporundakı  peşәkarları  qitәyә  kömәk  etmәk  üçün  geri  qayıtmağa  çağırmışdır.  Beyin  axınının 

qarşısı  alınmasa,  Afrika  diasporası  İnternet  ­tele­millәt  sistemi  vasitәsilә  inkişaf  proseslәrinә  qoşulmalı 

olacaq. Afrikada infrastrukturun parçalanmasının qarşısını almaqdan ötür bir neçә ambisioz strateji plan 

mövcuddur;  mәsәlәn,  2010­2015­ci  illәr  üzrә  Afrika  infrastrukturunun  AU­NEPAD  Fәaliyyәt  Planı, 

Layihәnin  Hazırlanması  İnfrastrukturu  vә  Pan­Afrika  İnfrastrukturunun  İnkişaf  Fondu.  Şimali  Afrikada 

baş  vermiş  inqilablar  qәrar  qәbul  edilmәsindә  şәffaflıq  prinsipinә  әmәl  edilәcәyini,  ictimaiyyәtin  daha 

yaxşı  mәlumatlı  olmaları  üçün  mәtbuat  azadlığının    artırılacağını  vәd  etmişlәr.  Tayfa­yönümlü  Afrika 

üçün belә bir sual açıq olaraq qalır: daha obyektiv vә az korrupsiyaya uğramış siyasi vә iqtisadi qәrarlar 

qәbul  edәn  zaman  genişlәnmiş  ailәlәrin  mәdәni  üstünlüklәrini  necә  qoruyub  saxlamaq  mümkün 

olacaqdır?  Afrikanın  vәtәndaş  cәmiyyәtinin  inkişafı  mәtbuat  azadlığına,  hökumәtin  hesabatlılığına  vә 

şәffaflığına xarici tәzyiq tәlәb edә bilәr. Elektron hökumәt sisteminin yaradılması, şәffaflığın artırılması 

vә qәrarların qәbul edilmәsi üçün Microsoft bu sahәdә әmәkdaşlıq edir. 

 

 

Asiya  vә  Okeaniya:  Cәnub­Şәrqi  Asiya  Dövlәtlәri  Assosiasiyası  vә  Afrika  İnkişaf  Bankı  regionda 

uzunmüddәtli qәrarların qәbul edilmәsinin yaxşılaşdırılmasına kömәk etmәk üçün әsas vasitә ola bilәrlәr. 

Çinin Beşillik Planı uzunmüddәtli tәfәkkürә dәstәk olur, belә ki, o başqalarına nisbәtәn bir qayda olaraq 

uzunmüddәtli qәrarlar qәbul edir vә Hindistanın artan qüdrәti daha qlobal, uzunmüddәtli qәrarların qәbul 

edilmәsinә  gәtirib  çıxarmalıdır,  çünki  bu  iki  xalq  dünyanın  yerdә  qalan  xalqları  ilә  qarşılıqlı  fәaliyyәt 

göstәrir.  Yaponiya  özünün  uzunmüddәtli  strateji  planlama  proqramına  özәl  sektoru  da  daxil  etmişdir. 

Ümumilikdә,  qәbul  edilәn  qәrarlar  bir  qayda  olaraq  әsas  diqqәtini    Asiya  cәmiyyәtlәrindә  şәxsiyyәtin 

rifahına  deyil,  ailәnin  rifahına  yönәldir.  Fәrdilәşdirici  İnternet  bu  fәlsәfәni  dәyişdirә  bilәrmi?  Asiya 

mәnәviyyatının  daha  xәtvarı,  fasilәsiz  vә  fәrdi  olan  qәrb  sistemlәri  ilә  kollektiv  mәdәniyyәti  yeni 

qәrarların qәbul edilmәsinә yardımçı ola bilәr. Sinqapur nazirlәr kabineti dәftәrxanası qeyri­rәsmi dövlәt 

futurologiya  strategiyası  üzrә  beynәlxalq  şәbәkә  işlәyib  hazırlayır.  İsrail  elmi  /  texnoloji  inqilab 

hazırlamaq üçün strateji proqram planlaşdırır. 

Avropa: Avronun dünyada uzunmüddәtli tәtbiq edilmәsindәn daha çox, Avro ilә bağlı böhran Avropanın 

diqqәtini  özünә  cәlb  etmişdir;  buna  baxmayaraq,  AB  üzvlәrin  uzaqgörәnliyini  yaxşılaşdırmaq  üçün 

Hökumәt Uzaqgörәnlik Tәşkilatı Şәbәkәsi (GFN) yaratmışdır. Bir sıra faktorlar avropalıları maliyyә vә 

iqtisadi  böhranları,  Asiya  vә  Afrikadan  miqrasiya  axını  proqnozunu,  Çinin  qüdrәtlәnmәsini  vә  qocalan 

әhali  üçün  sosial  vә  tibbi  xidmәtlәrә  görә  ayrılan  ictimai  maliyyә  vәsaitlәrini    nәzәrә  almaqla  qlobal 

uzunmüddәtli  perspektivlәr  qәbul  etmәyә  mәcbur  edir.  AB  vә  onun  üzv­dövlәtlәri  arasında  vә  etnik 

qruplar arasında gәrginlik qәrarların qәbul edilmәsini çәtinlәşdirir. Dayanaqlı sosial bazar tәsәrrüfatı üzrә 

EU2020 Strategiyası inkişaf vә iş yerlәrinin yaradılmasına dair Lissabon Strategiyasına әsaslanır. AB­nin 

regionlar  üzrә  komitәsi  vә  әrazinin  inkişafı  vә  mütәşәkkilliyinә  nәzarәt  üzrә  Avropa  şәbәkәsi 

uzaqgörәnlik  tәdqiqatlarını  dәstәklәyir.  Avropanın  Texnologiyaların  Parlament  Qiymәtlәndirmәsi 

qәrarların  qәbul  edilmәsi  prosesinә  futurologiyanı  tәtbiq  edәn  18  Avropa  parlamentinin  şәbәkәsi  vә 

mәlumat  bazasıdır.  AB­nin  7­ci  Çәrçivә  Proqramı  uzaqgörәnliyin  dәstәklәnmәsi  kampaniyasını 

genişlәndirir; Perspektiv Texnoloji Tәdqiqatlar İnstitutu AB­dә qәrarların qәbul edilmәsi üçün futuroloji 

tәdqiqatları tәmin edir; Avropanın Uzaqgörәnlik Platforması futuroloqları bir araya gәtirir; iknow layihәsi 

zәif  siqnalları  vә  universal  simvolları  qeydә  alır;  vә  Avropanın  Regional  Uzaqgörәnlik  Kolleji  isә 

futuroloji tәhsili tәkmillәşdirir. 

Niderland  Konstitusiyası  torpaqdan  istifadәnin  50­illik  horizont  planlaşdırılmasını  tәlәb  edir.  Rusiya 

nazirliklәri Delphi vә uzaqgörәnlik ssenarilәrindәn istifadә edirlәr, bu zaman korporasiyalar isә bir qayda 

olaraq  yol  xәritәsi  texnologiyalarından  istifadә  edirlәr.  Polşa  2050  uzunmüddәtli  tәhlil  üçün  kәmiyyәt 

yanaşmasından  daha  çox  keyfiyyәt  yanaşmasını  tövsiyә  edir.  Hökumәtlәrin    Uzaqgörәnlik  Tәşkilatları 

Şәbәkәlәrinin yeni görüşü, Avropa Komissiyasının Birlәşmiş Tәdqiqatlar Mәrkәzi başda olmaqla, 2013­

cü  ilin  sonunda  Brüsseldә  baş  tutacaq.  Avropa  çoxlu  sayda  müqavilәlәr  vә  bürokratik  qaydalar 

sәbәbindәn “hesabatların tәqdim edilmәsi yorğunluğu” yaşayır. Rusiya nanotexnoloji tәdqiqatlara maraqlı 

olan tәrәflәr  arasında vә Rusiya  parlamentindәki bir neçә Şura, Komissiya, hökumәt vә Rusiya Elmlәr 

Akademiyası arasında әlaqәlәndirmәni güclәndirmәklә qәrar qәbul edilmәsi siyasәtini tәkmillәşdirir. Bu, 

sektorlararası vә sahәlәrarası nanotexnologiyanın inkişafına dәstәk rolu oynamışdır. 

 

Latın  Amerikası:  Amerika­arası  Dialoq  sәnәdli  şәkildә  aşağıdakı  regionlarda  futuroloji  tәdqiqatlara 

marağın  artdığını  tәsdiq  etmişdir    (bax:  Latın  Amerikası  nә  üçün  Gәlәcәk  haqda  Fikirlәşmәlidir): 

Braziliya 2022, Vision Nacional 2030 (Meksika), Meksika 2042, Çili 2025, Surfeando Hacia el Futuro: 

Chile en el Horizonte 2025, Latinoamérica 2030 (Latın Amerikası Qovşaqları üzrә Minilliyin Layihәsi), 

America  Latina  2040  (CAF),  Plan  Peru  2021,  Vision  Colombia  2019,  Estrategia  Nacional  2010/2025 

(Ekvador),  Estrategia  Nacional  de  Desarrollo  2030  (Dominikan  Respublikası,  Un  Viaje  de 

Transformación  Hacia  un  País  Mejor,  2030  (Dominikan  Respublikası)  vә  Estrategia  Nacional  de 

Desarrollo 2030 (Dominikan Respublikası). 

Meksika  prezidenti  siyasi  münaqişәlәri  azaltmaq  üçün    qanunvericiliyi  qәbul  etmәzdәn  qabaq  әsas 

uzunmüddәtli islahatlar üzrә siyasi partiyaların “Meksika Paktına” razılıq vermәlәrinә nail oldu. Çilinin 

qanunvericilik  orqanları  2011­ci  ilin  dekabr  ayında  futurologiyaya  dair  ictimai  televiziya  forumu 

keçirtdilәr. ECLAC­ın elmi tәdqiqatı vә UNIDO­nun texnoloji uzaqgörәnlik hazırlığı gәlәcәk qәrarların 

qәbul edilmәsi; bu cür beynәlxalq tәşkilatlarda iştirak etmәk vә regionda uzunmüddәtli qlobal dialoqları 

yaxşılaşdırmaq    üçün  tәkmillәşdirilә  bilәr.  Meksika,  Peru,  Çili  vә  Kolumbiya  iqtisadi  inkişaf  sahәsindә 

әmәkdaşlıq  etmәk  üçün  Sakit  Okean  Latın  Amerikası  Alyansı  yaratdılar.  Uzunmüddәtli  inkişafın 

alternativ  strategiyaları  Amerika  üzrә  Boliviya  Alyansı,  Cәnubi  Amerika  Millәtlәri  İttifaqı  vә  Latın 

Amerikası  vә  Karib  hövzәsi  ölkәlәri  üzrә  Cәmiyyәt  tәrәfindәn  yaradılır.  Bәzi  ölkәlәrdә  sosial  siyasәtә 

tәrәf meyllilik gәlәcәk tәfәkkürün alternativ variantlarına rәvac verir. Uzaqgörәnlik yanaşmalarına әsasәn 

elmi dairәlәr vә kütlәvi informasiya vasitәlәri laqeyd yanaşırlar, onları әsas diqqәtlәrini ideologiya üzrә 

tәcili  vә  ziddiyyәtli  mәsәlәlәrә,  yerinә  yetirilmәmiş  әsas  tәlәbatlara,  qeyri­bәrabәrliyә  vә  xidmәtlәr 

monopoliyanı  tәtbiq  edәn  iri  iqtisadi  qruplara  yönәldirlәr.  Venesuela  futuroloji  tәfәkkürә  malik  tәlәblәr 

üçün  mükafat  tәtbiq  edir  vә  Meksika  isә  qlobal  problemlәrin  hәlli  üçün  irәli  sürdüklәri  ideyalara  görә 

tәlәbәlәrә  Minilliyin  mükafatını  tәltif  etmәyә  başlamışdır.  Latın  Amerikasında  orta  yaş  hәddi  24 

olduğundan,  o,  gәlәcәk  nәslin  ideyalarının  sosial  şәbәkә  vә  tәtbiqetmәlәrin  kömәkliyi  ilә    hәyata 

keçmәsindә әsas rol oynayan region hesab edilir. 

Siyasi  münaqişәlәri  azaltmaq  üçün  Meksika  hökumәti  qanunvericiliyi  qәbul  etmәzdәn  qabaq  әsas 

uzunmüddәtli  islahatlar  üzrә  siyasi  partiyaların  “Meksika  Paktına”  razılıq  vermәlәrinә  nail  oldu.  Çili 

regionun digәr ölkәlәrinә nümunә ola bilәcәk elektron hökumәt sahәsindә pionerdir. Elektron hökumәtin 

mövcudluğu,  şәffaflığın  artırılması,  korrupsiyanın  azaldılması  vә  qәrar  qәbul  edilmәsi  proseslәrinin 

tәkmillәşdirilmәsi üçün yalnız 20% zәnginin İnternetdәn istifadә etmәsi kifayәt deyildir. Әhalinin 80%­i 

qeyri­sәmәrәli  xidmәtdәn,  İnternetә  çәtin  çıxışdan,  mәhdud  iş  saatından  vә  qeyri­şәffaf  proseslәrdәn 

әziyyәt  çәkir.  Regionda  qәrarlar  qәbul  edilmәsi  üçün  hökumәtin  institusional  strukturu,  idarәetmәsi  vә 

mәlumatları  zәifdir.  Latın  Amerikası  siyasi  tәfәkkür  baxımından  vәtәndaşların  iştirakını  vә  dövlәt 

tәhsilini yaxşılaşdırmalıdır. 

Şimali  Amerika:  ABŞ­ın  Ağ  Evi  şәffaflığın  artırılması  üçün  Açıq  Hökumәt  Tәrәfdaşlığına  dair  ikinci 

hesabatını  dәrc  etmişdir.  “Vaxtından  qabaq  İdarәetmә”  hesabatı  Ağ  evdә  uzaqgörәnliyin  necә 

yaradılmasını  izah  edir:  özәl  şәxslәrin  vә  uzaqgörәnliyә  malik  tәşkilatların    xәritәlәrinin  işlәnib 

hazırlanması vә ondan Ağ evdә virtual tәşkilatın yaradılmasında istifadә edilmәsi (ABŞ) vә siyasi prosesә 

düzgün  daxil  olmaq  üçün  Lanjevab  Bloku  (Kanada).  Uzaqgörәnlik  tәfәkkürü  hesabatlılığın  standart 

tәlәblәrinә әlavә edilmәlidir. Uğurlu qlobal uzunmüddәtli tәdbirlәrin nümunәlәrini  (bax: qәrarların qәbul 

edilmәsi  prosesindә  uzaqgörәnlik  tәdqiqatlarının  uğurla  hәyata  keçirilmәsi  üçün  zәruri  olan  faktorlar) 

uzaqgörәnlik tәfәkkürünün bahalı olduğu hallarda dәstәklәnmәsi lazımdır. Qәrarların qәbul edilmәsindә 

qlobal  perspektivlәr  müxtәlif  idarәlәr  vә  xalqlar  arasında  artan  çәtinliklәrin  hәll  edilmәsindә  vә  qlobal 

dәyişikliklәrin  sürtәlәnmәsindә  normaya  çevrilmiş  әbәdi  әmәkdaşlıqdan  yaranır.  Qlobal  ilkin 

perspektivlәr әvvәlkitәk bir çox yerli hakimiyyәt orqanlarının iqlim dәyişikliyi siyasәtlәrindә  yer alırlar. 

 1997­ci ildә IBM­nin Deep Blue kompüteri şahmat üzrә dünya çempionatının qalibi oldu; 2011­ci ildә 

isә IBM­dәn Watson sistemi bilik televiktorinası şousunun çempionu oldu. Daha nә? Kollektiv idrak üçün 

mobil telefonlarda tәtbiqetmәlәrmi? İnternetdәki bloqlar vә özünü­tәşkil edәn qruplar  bu cür mәsәlәyә 

uyğun  әn  aşağı  sәviyyәdә  qәrarlar  qәbul  etmәklә  Şimali  Amerikada  qәrar  qәbul  edәn  de­fakto  şәxslәrә 

çevrilirlәr.  Amerika  korporasiyalarının  tәxminәn  20%  meyarların,  variantların  seçilmәsindә,  yaxud  da 

biznesdә mövcud olan problemlәrin hәllindә  alternativ mövqelәrdәn istifadә edilmәsindә vә onlardan hәr 

birinin tәdqiqatlar tәrәfindәn dәstәklәnib vә ya dәstәklәnmәmәsinә әmin olunmasında yardım sistemindәn 

istifadә edir. Intellipedia qәrarların qәbul edilmәsinin tәkmillәşdirilmәsi üçün açıq mәnbәlәrlә tәmin edir. 

Regionun    elektron­hökumәtdәn  tutmuş  tele­biznesәdәk  kompüter  vasitәsilә  qәrar  qәbul  edilmәsindәn 

asılılığı  6­cı  vә  12­ci  Çağırışlarda  göstәrildiyi  kimi  mütәşәkkil  cinayәtkarlıq,  korrupsiya  vә  kiber­

terrorizmin  hәssas sahәlәrdәn manipulyasiya etmәlәrinә zәmin yaradır. 

6.İNFORMASİYAVӘ KOMMUNİKASİYA TEXNOLOGİYALАRI 

İnformasiya vә kommunikasiya texnologiyalarının mәcmusu  hәr kәs üçün 

necә işlәmәlidir?

  Sivilizasiyanın qlobal әsәb sisteminin tәmin edilmәsi vә IBM­in Watson sistemindә, buludlu Amazon 

hesablamalarında vә habelә Google­ın Loon  layihәsindә әldә olunan nailiyyәtlәri Facebook şәbәkәsi vә 

digәr  İnternet  şәbәkәlәri  ilә  geniş  kütlәyә  çatdırmaq  uğrunda  mübarizә  gedir.  İnsan  beynini  inkişaf 

etdirmәk  üçün  AB,  ABŞ  vә  Çindә  layihәlәr  hәyata  keçirilir,  bu  da  hesablama  vә  kommunikasiyaları 

tәkmillәşdirmәk üçün yeni ideyalar әldә edilmәsinә imkan yaradacaq. 

Bәşәriyyәtin  tәxminәn  40%­i  İnternetdәn  istifadә  edir,  mobil  әlaqә,  ITU  vә  çoxlu  sayda  aparat 

qurğularından  istifadә  edәn  6.7  milyard  abunәçi  böyük  multinetwork  real  vaxtında  ünsiyyәt  yaradır  vә 

insan fәaliyyәtinin bütün sahәlәrini әhatә edirlәr. Mәntiqlә güman etmәk olar ki, dünyanın әksәr insanları 

öz  vaxtlarının  çox  hissәsini  bu  vә  ya  digәr  formada  texnoloji  reallığa  sәrf  edirlәr.  Sivilizasiyanın  yeni 

formaları bütün dünyada bu cür ağıl, informasiya vә texnologiya  konvergensiyası çәrçivәsindәn çıxmağa 

başlayırlar. 

  Mobil  telefonlar  artıq  kompüter,  GPS,  telefon,  habelә  videokamera  vә  proyektor,  zәngli  saat,  elmi 

әmәkdaş,  musiqi  pleyeri,  fәnәr,  qәzet,  tәrcümәçi  vә  televizoru  bir  araya  gәtirәrәk  personal  elektron 

peyklәrә  çevrilmişlәr.  Telefonlar  üçün  onlayn  maqazinlәrdә  göstәrilәn  milyondan  artıq  tәtbiqetmә 

mövcuddur. 

Kompüter  vә  smartfonların  mәblәği  aşağı  düşdüyündәn,  onların  gücü  vә  istifadә  sadәliyi  artmaqdadır, 

hәtta  ayrı­ayrı  vә  az  inkişaf  etmiş  regionlar  belә  bu  yeni  qloballaşma  prosesindә  iştirak  edirlәr.  Birgә 

sistemlәr,  sosial  şәbәkәlәr  vә  kollektiv  idraklar  yeni  transmilli  demokratiya  formalarına,  problem  vә 

imkanların  müzakirәsinә  çevrilirlәr.  Bu,  qlobal  tәkmillәşdirmә  üçün  әnәnәvi  metodlar  әlavә  etmәklә 

görünmәmiş beynәlxalq vicdanlılıq vә fәaliyyәt hissi yaradır. Yeni sistemlәr iyerarxik idarәetmә zamanı 

artan  daha  mürәkkәb  tapşırıqların  hәll  üçün  işlәyib  hazırlanırlar.  Açıq  çıxış  koduna  malik  proqram 

tәminatı  vә  İnternet  modeli  gәlәcәk  iqtisadi  sistemdә  mühüm  elementә  çevrilә  bilәrlәr.  İnternetin  gücü 

müәssisәlәrә adi reallıqla rәqabәt aparan interaktiv vә vizual kiber­mәkanlarda tәdris kursları keçmәyә, 

satışı hәyata keçirmәyә vә görüşlәr aparmağa imkan yaradır. 

2013­cü ildә hәr il 40% artan 2,1 milyard mobil genişzolaqlı abunә xidmәti yerinә yetirilmişdir. 2013­cü 

ildә  inkişaf  edәn  ölkәlәrdә  1.16  milyard  genişzolaqlı  mobil  әlaqә  vә  inkişaf  etmiş  ölkәlәrdә  isә  940 

milyon  әlaqә  qeydә  alınmışdır.  Ericsson  2017­ci  ildә  dünya  әhalisinin  85%­nin  yüksәk  sürtәli  mobil 

İnternetlә tәmin edilәcәyini proqnozlaşdırır; hazırda, tәxminәn 4,5 milyard istifadәçi mobil telefonlardan 

isitfadә edir; vә gözlәnildiyi kimi 2014­cü ildә 7,3 milyard mobil әlaqә qurğusu aktiv istifadәdә olacaq. 

Bir hesabatda deyilir ki, mobil telefon istifadәçilәrinin 77% İnternetә çıxışı yalnız mobil qurğu vasitәsilә 

yerinә  yetirir,  internet­trafikin  28%­i  isә  mobil  qurğularla  aparılır.    Tәәssüf  ki,  smartfonların 

çoxfunksiyalı  olmaları  dünya  iqtisadiyyatına  ildә  konsentrasiya  vә  fasilәlәrin  olmaması  sәbәbindәn 

milyardlarla vәsait vә itirilmiş mәhsuldarlıq hesabına başa gәlә bilәr.

Sonrakı  “böyük  fәaliyyәtlәrdәn”  biri  adi  idarәetmә  hüdudlarından  kәnar  problemlәri  hәll  edәcәk  vә 

imkanlarla  tәmin  edәcәk  yeni  tәşkilati  formaların  yaradılması  üçün  problemlәr,  müәssisәlәr  vә  ölkәlәr 

üzrә  kollektiv  idrakın  tәmin  edilmәsidir.  Kollektiv  idraka  bizim  insanlar,  proqram  tәminatı  (habelә 

mürәkkәb analiz vasitәlәri) vә ayrılıqda fәaliyyәt göstәrәn elementlәrlә müqayisәdә daha yaxşı qәrarlar 

qәbul  etmәk  üçün  daima  әldә  edilәn  informasiyalar  (habelә  bankların  “böyük  mәlumatları”)  arasında 

qarışlıqlı  әlaqәni  tәmin  etmәk  yolu  ilә  yaratdığımız  daima  inkişaf  edәn  potensial  kimi  baxıla  bilәr.   

Smartfona  malik  milyardlarla  insan,  mәlumatlara  çıxış  vә  ümumi  platforma  vә  dillәr  unikal  qlobal 

potensial yaradır. Bu imkan sizin haqqınızda hәr şeyi bilәn (Google tәrәfindәn hazırda işlәnib hazırlanır) 

şәxsi  yardımçı  ­  süni  beyinlә,  vә  ABŞ,  AB,  Çin  vә  Yaponiyada  insan  beyni  layihәlәrinin  nәticәlәrindә 

gözlәnilәn gәlәcәk tәtbqietmәlәrlә artırıla bilәr. 

Real vaxt әlaqәsi rejimi vәziyyәt haqda mәlumatlı olmaqdan tutmuş qәrar qәbul edilmәsi müddәtinәdәk 

dövrü әhatә edәn vaxtı qısaldır. Burada vәziyyәtin öyrәnilmәsi vә qәrar çıxarılması tәcrübәsinin itirilmә 

tәhlükәsi  mövcud  ola  bilәr,  vә  bunu  diqqәtin  qısa  konsentrasiyası  vә  demәk  olar  ki,  jurnalistikanın 

araşdırma fәaliyyәtinin itirilmәsi sübut edir. Axtarış sistemlәri vә Vikipediya dünyada yığılmış “bütün” 

biliklәrә ani çıxışı tәmin edirlәr. Google vә Vikipediya “Bilmirәm” sözünü köhnәlmiş hesab edirlәr. 

Google İnternetdә çap edilmiş әsas sözlәrin axtarılmasından daha çox, tәsvir haqda mәlumat verir. Buna 

baxmayaraq,  Vikipediya  dünya  ensiklopediyasına  çevrilib  (4.4  milyon  mәqalә,  287  dil),  vә  o  hәlә  dә, 

sәhifәlәrindә  rast  gәlinәn  dezinformasiya  kampaniyasına  qarşı  mübarizә  aparmalı  olur.    Web  2.0­dan 

Web  3.0­a  keçilmәsi  vә  daha  irәli  gedilmәsi  ilә  Web  hazırkı  durumunda    daha  da  inkişaf  edir  vә 

istifadәçilәrin  kömәkliyi  ilә  vә  daha  intellektual  tәrәfdaşların  iştirakı  ilә  mәlumatları  “anlamağa”  vә 

“onlar üzәrindә mülahizә yürütmәyә” başlayır. 

 

Hibrid yanaşmalardan vә texnologiyalardan istifadә edilmәsi, riyaziyyatdan (daha konkret şәkildә statistik 

tәhlil),  alimlәrin  tәrәfindәn  ilk  dәfә  işlәnib  hazırlanmış  AI  (Artificial  Intelligence)    (daha  konkret, 

semantik  texnologiyadan)  vә  hazırda  IBM­dәn  Jeopardy­beating  Watson  kompüterindәn,  yaxud  Apple­

dan  Siri  şәxsi  yardımçı  kimi  ağıllı  “qurğulardan”  istifadә  etmәklә  sistem  bizә  horizontda  nә  olduğu  vә 

“qurğuların” insan idrakını necә artıra bilәcәklәri haqda anlayış  verir.  Bu istiqamәtdә yeni addım kimi 

18  milyard  informasiyaya,  570  milyon  proqram  dili  elementlәrinә  malik  Google’  Knowledge  Graph­ı 

göstәrmәk  olar.  İstifadәçi  ilә  problemin  necә  hәll  edilmәsi  barәdә  tәbii  dildә  danışmaq  üçün  әlavәlәr 

işlәnib  hazırlanmaqdadır.  Kütlәvi  modellәşdirmә  astrofizika  vә  tәdrisin  mürәkkәb  sistemlәrinin  idarә 

edilmәsi sahәsindә elmi nәzәriyyәlәrin sınaqdan çıxarılmasıdır. Dünyәvi dillәri arasında bölünmә әvvәlki 

tәk  tam  qlobal  qarşılıqlı  әlaqә  üçün  maneә  olaraq  qalır  (45%  vebsayt  ingilis  dilindә  mövcud  deyil); 

mövcud insan + maşın tәrcümәsi getdikcә daha da tәkmillәşdirilir. 

 

Bununla  belә,  İnternet  trafikin  әsasәn  dә  video  axını  sәbәbindәn  bu  cür  geniş  vüsәt  alması  yeni 

yanaşmaların  tәlәbatla  eyni  sәviyyәdә  olmalarını  tәlәb  edәrәk  şәbәkәni  yüklәmiş,  lakin  bununla  yanaşı 

İnternetin  hәr  yerdә  mövcud  olması  üçün  onun  ictimaiyyәtin  etibarını  qazanması  son  dәrәcә  zәruri  hal 

almışdır.  İnsanlar vә müәssisәlәr öz mәlumat vә proqram tәminatlarını şәxsi kompüterlәrinә deyil, uzaq 

mәsafәdә  yerlәşәn  Net­qoşulma  serverlәrinә  etibar  edirlәr  vә  bununla  da  mәxfilik  vә  etibarlılıq 

mәsuliyyәtini  artırırlar.  Amazon  mәlumatların  işlәnmәsi  mәrkәzindә  baş  verәn  nasazlıq  sәbәbindәn 

milyonlarla  onlayn  istifadәçisinin  mәlumatları  açıqlanmışdır.  Vebsaytlardan  istifadә  edilmәsindә 

tәhlükәsizlik  vә  mәxfilik  әn  böyük  aspektlәrә  çevrilmişlәr;  çoxmilyonlu  dollar  cәrimәlәri  mәlumatları 

etibarlı  şәkildә  qorumayan  şәxslәrә  qarşı  tәtbiq  edilmişdir.  İKT­dә  dәyişikliklәrin  sürәtlәndirilmәsindә 

hüquqi çәtinliklәr yeni yurisprudensiya tәlәb edir. Hәr hәftә bütün dünyada işçilәrin korporativ şәbәkәlәrә 

qoşulan kompüterlәrdә informasiya hüquqlarından tutmuş  proqram tәminatı üzәrindә mülkiyyәt hüququ, 

patent  vә  kopiraytinqә  qәdәr  onlarla  yeni  qanunlar,  normativ  aktlar  vә  qәrarlar  işlәnib  hazırlanır. 

Hәqiqәtdә  isә,  yaxşı  iş  görmәk  üçün  müxtәlif  texnologiyaların  tәtbiqindәn  başqa,  indiyәdәk  bütün 

dünyada  identifikasiyanı  müәyyәn  edәnәdәk  parolun  dәyişdirilmәsi  üçün  siyasәt  vә  ya  yanaşma  qәbul 

edilmәmişdir.  Hökumәtlәr  tәhlükәli  informasiyalarla  necә  mübarizә  aparmaq  (  vә  “ziyanlı”  olduğunu 

necә müәyyәn etmәk) üzәrindә çalışırlar. Şәbәkә mәkanında böyük sәylә tәnzimlәmә debatları aparılır vә 

şәbәkә  istifadәçilәri  üçün  texniki  vә  iqtisadi  faktorlara  avadanlıq  düşüncәlәri,  istifadәçi  növü  (mәsәlәn, 

ikinci  dәrәcәli  kommunikasiya  provayderi)  vә  ya  informasiyanın  mәzmunu  tәsir  göstәrmәmәlidir. 

Beynәlxalq  Elektrik  Rabitә  İttifaqı  dövlәtin  Edvard  Snoudenin  AMT  ilә  bağlı  dünya  ictimaiyyәtinin 

diqqәtinә çatdırdığı rabitәnin tәnzimlәnmәsindәki lazımi rolu barәdә razılığa gәlmәmişdir. 

 

 

Bәşәriyyәt,  süni  mühit  vә  hәr  tәrәfdә  mövcud  olan  kompüterlәşdirmә  insanın  fәrdi  xeyriyyәçiliyindәn 

tutmuş mütәşәkkil cinayәtkarlığa qәdә bütün davranış spektrini әks etdirәn idrak vә texnikada fasilәsizlik 

yaradır.  “Fiziki  obyektlәr  İnterneti”  dedikdә  2020­ci  ilә  İnternetә  mobil  telefonların  kömәkliyi  ilә  evin 

qızdırılmasından tutmuş, damcı suvarmasının idarә edilmәsi vә zavodların robotlaşdırılmasınadәk 75­80 

milyard elementin qoşulmasını nәzәrdә tutur. 3D­printer sadә şahmat fiqurlarından tutmuş sonda bәdәn 

hissәlәrinәdәk  şәxsi  xüsusiyyәtlәrin  tam  yeni  alәmi  haqda  vә  tәәssüf  ki,  silah  hazırlanması  haqda 

mәlumat verir. Elә dә bahalı olmayan kompüterlәr assimetrik kiber müharibәdә hakimiyyәtin әlindә alәt 

kimi bahalı silahları әvәz edir. Kibermәkan rәqabәt aparan işgüzar dairәlәr, ideoloji rәqiblәr, hökumәtlәr 

vә  ekstremistlәr  arasında  dezinformasiya  üçün  yeni  vasitәdir  vә  kiber  cinayәtkarlar  vә  hüquq­mühafizә 

orqanları arasında döyüş rolunu oynayır. Qiymәtlәndirmәlәrә görә, bütün dünyada kiber­cinayәtlәrin tam 

spektri ildә $1 trilyona başa gәlәcәk. Fundamental tәhlil insanların informasiyalara mәntiqli şәkildә etibar 

etmәlәrinin  tәmin  edilmәsi  üçün  lazımdır.  Biz  kiber­mәkanda  informasiyaların  bütün  formalarına 

inamsızlığa  gәtirib  çıxarda  bilәcәk  informasiya  müharibәlәrinin  gәlәcәk  formalarına  qarşı  mübarizә 

aparmaq  yollarını  öyrәnmәliyik.  Bununla  belә,  insanlar  arasında  fikir  ayrılığının  azaldılmasına  xidmәt 

edәn İKT­nin әhәmiyyәti tәnәzzülә uğramaqdadır.  

Avtomatlaşdırmanın  daha  tәkmillәşmiş  proqram  tәminatı  vә  robot  texnikası  ilә  görünmәmiş  sürtәli 

inkişafı  gәlәcәkdә  mәşğulluq  üçün  ciddi  tәhlükә  yaradır  (bax:  Qlobal  Çağırış  7).  Bütün  dünyada  bazar 

axtaran  vә  iş  yerlәri  olmayan    bir  insan­müәssisә  kimi  yeni  modellәr  daha  zәruri  olacaq  (bax: 

iqtisadiyyatın növbәti inkişaf mәrhәlәsinә yönәldilmiş Qlobal Mәlumatlandırma Sistemlәri). 

Dünyanın  etibarlı  distant  tәhsil  vә  tele­qurğular  olmadan  hamıya  xidmәt  göstәrmәsini  tәsvir  etmәk 

çәtindir.  Simsiz  qoşulmalara  malik  İnternet  bazalar  ucqar  kәndlәrdә  quraşdırılır;  İnternetә  çıxışı  olan 

mobil  telefonlar  tәhsil  vә  biznes  mәqsәdilә  әn  az  gәlirә  malik  qruplar  üçün  nәzәrdә  tutulmuş;  vә 

innovasiya  proqramları    2  milyard  yoxsul  insanın  inkişaf  edәn  qlobal  sivilizasiya  sisteminә  qoşulması 

üçün  yaradılır.  Datçiklәr  vә  hücrәli  şәbәkәlәr  şәhәrlәri  daha  ağıllı,  diaqnoz  qoymağı  bacaran  vә 

problemlәri  aradan  qaldıran  şәhәrlәrә  çevirir.  İnternetә  çıxışla  tәmin  edilәn  onlayn  tәhsildәn  vә  virtual 

reallıq mühitindәn  hazırda fәal şәkildә fәaliyyәtin bütün sahәlәrindә istifadә edilir. 

Mobil telefon kәnd hәyatını  inkişaf edәn bir alәmә çevirir. 2.4 milyondan yuxarı uşaq vә müәllim OLPC­

yә (“hәr uşağa notbuk”) malikdir, elektron kitab “Kindl” dünya әdәbiyyatını Afrika mәktәblәrinә gәtirir; 

Amerika­arası İnkişaf Bankı müәyyәn etmişdir ki, 2012­ci ildә Peru uşaqları OLPC­dәn istifadә etmәklә 

15  ay  әrzindә  bu  proqramdan  istifadә  etmәyәn  uşaqlarla  müqayisәdә  tәxminәn  beş  aylıq  idraki  inkişaf 

әldә etmişlәr. Udacity, kütlәvi şәkildә açıq onlayn kursların sürәtlәndirilmәsi (MMOC) CS101 (Kompüter 

Elmlәrinә  Giriş)  üzrә  tәhsil  alan  300,000  tәlәbәni  әhatә  etmiş,    digәr  tәchizatçıCoursera  isә  1.5  milyon 

tәlәbәni әhatә etmişdir. 

Facebook vә Twitter kimi sosial şәbәkәlәr müasir cәmiyyәtin әsas komponentlәridir vә yüz milyonlarla 

üzvünü  yeni  növ  “şәxsi”  münasibәtlәrlә  bağlayır  vә  siyasi  tәfәkkürü  vә    “Әrәb  Baharı”  kimi  xalq 

hakimiyyәtinin  inkişafını  stimullaşdırır.  Onlar  hәmçinin  kommersiya  şirkәtlәrinin  müştәrilәrlә  әlaqә   

qurmalarında әla KİV rolunu oynayırlar. Dünyanın әksәr ölkәlәrindә hәr hansı sәviyyәdә mövcud olan e­

hökumәt sistemlәri vәtәndaşlara dövlәt informasiyalarını әldә etmәyә, әks әlaqәni tәmin etmәyә vә çox 

da vaxt sәrf etmәdәn zәruri әmәliyyatları aparmağa vә ola bilsin ki, vasitәçilәri әlә almağa imkan yaradır.  

Teletәbabәtin  imkanları  bütün  qitәlәrdә  fәaliyyәt  göstәrәn  hәkim  vә  pasiyentlәri  bir  araya  gәtirir. 

Hesablayıcı  biologiya,  hesablayıcı  kimya  vә  hesablayıcı  fizika    bütün  dünyada  elmi  kәşflәri  vә  bilik 

mübadilәsini  sürәtlәndirir,  lakin  bir  çox  hökumәtlәr  narazılıqların  qarşısını  almaq  vә  ya  dini  inancları 

qorumaq baxımından İnternetә çıxışa vә onun mәzmununa nәzarәti güclәndirmişlәr. 

Universal  genişzolaqlı  çıxış  İnternetdәn  asanlıqla  istifadә  edilmәsi,  inkişaf  edәn  ölkәlәrin 

mütәxәssislәrinin  qoşulmaları,  Tәhsil  vә  ticarәt  әnәnәlәrinin  tәkmillәşdirilmәsi  vә  e­hökumәt  vә  digәr 

inkişaf formalarının daha әlçatan olması üçün inkişaf etmәkdә olan ölkәlәr üçün milli prioritet olmalıdır.  

Çağırış 6 internetә çıxış vә әsas distant tәhsil pulsuz olduqda vә hәr yerdә istifadәlәri mümkün olduqda vә 

baza teletәbabәt hәr yerdә adi hala çevrildikdә, ciddi şәkildә nәzәrdәn keçirilәcәk.