28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

 
“Qisqa muddatli bank 
krediti” 
Dt Kt
oy boshiga 
 
 
 
 
 
 
 
qoldiq 
700000 
1) 700000
2) 1000000
3) 400000
 
ob.
1100000
ob
.1000000 
oy oxiriga 
 
 
 
 
 
 
 
 qoldiq
600000 
Bu erda oy oxiriga qoldikni topish uchun yuqorida keltirilgan 
formuladan foydalanamiz: 
 
 
 
S
oy oxiriga
 
=700000 + 1000000 - 1100000 = 600000 
 
 
qoldiq 
 
Demak, passiv schyotlarda, yaoni xo’jalik mablag’’larining paydo 
bo’lish manbaalarida oy boshiga va oxiriga qoldiq hamda qarzdorlikning 
ko’payishi kreditga, kamayishi esa debetga yoziladi. 
Bu erda schyotlarning qoldiqlarga qarab ham ularning aktiv yoki 
passiv ekanligini bilib olish mumkin. 
Buxgalteriya hisobi schyotlarining oxirgi qoldiqlariga asoslanib, 
buxgalteriya balansi tuziladi. Demak, schyotlar tizimi yordamida xo’jalik 
mablag’’lari va ularning manbaalari, shuningdek xo’jalik operatsiyalarining 
joriy hisobi yuritiladi.
Buxgalteriya balansida esa, shu schyotlarda yuritilgan joriy hisob 
maolumotlari maolum bir sanaga guruhlashtirilib, umumlashtiriladi. Ko’rinib 
turibdiki, schyotlar tizimi bilan balans o’rtasida uzviy bog’liqlik mavjud. Bu 
bog’liqlik shundan iboratki, maolum sanaga tuzilgan balans maolumotlariga 
asoslanib schyotlar ochiladi; bir vaqtda balansning aktiv tomonidagi 
moddalar uchun alohida, passiv tomonidagi moddalar uchun alohida 

---

21 
schyotlar ochiladi, shuningdek, aktiv-passiv schyotlar ham ochiladi. Bu 
schyotlarning tegishli tomonlariga balans moddalaridan summalar 
boshlang’ich qoldiq sifatida yoziladi. Hisobot davri (chorak, yil) o’tgandan 
keyin schyotlarda oxirgi qoldiq topilib, shu maolumotlarga asosan yana 
buxgalteriya balansi tuziladi. 
Boshqaruv qarorlarini kabul kilish uchun kerakli ma’lumot jamlanib, 
korxona raxbarining doimo qo’l ostida bo’lishi lozim. Ma’lumot saklash 
tizimi schoytlardan tashkil topilgan. Schoytlar - buxgalteriya hisobidagi 
asosiy ma’lumot saklash birligi. Schoytlar xar bir aktiv turlariga, manbalarga 
va korxonaning kapitali, daromad va xarajatlarga ochiladi. Kichiq korxonaga
bir necha unlar schoytlar etarli bulsa, katta kupmilliy korporatsiyalar uchun 
minglab schoytlar yuritish kerak buladi. Korxonalarning jami schoytlari 
ularning tegishli tartib rakamlari bilan schoytlar rejasi deb ataladi. Xar bir 
korxona, uzining ixtiyojidan kelib chiqkan xolda, uzining ishchi schoytlar 
rejasini ishlab chiqadi. 
Buxgalteriya hisobini qo’l mexnatiga asoslangan usulida xar bir schoytga 
aloxida bet yoki kartochka ochiladi. Ushbu betlar yoki kartochkalar, kitobga 
birlashtirilgan xolati Bosh kitob deb nomlanadi. 
Schoytlar – bu xo’jalik mablag’lari, muomalalarning joriy aks ettirish, 
iqtisodiy guruxlash va tezkor nazorat kilish usuli (B.Xoshimov) 
Schoytlar - buxgalteriya hisobining asosiy elementlaridan biri, buxgalteriya 
hisobi obhektlarini iqtisodiy jixatdan guruxlash usuli, moddiy va pul 
mablag’larining xarakatini, xo’jalik operatsiyalarini bajarish davomida 
ularning xolati va xosil bo’lish manbalarini aks ettirishdir (SHaulov, Kan) 
Buxgalteriya hisobi schoytlari deb- xo’jalik mablag’lari va ularning 
tashkil topish manbalari xamda xo’jalik jarayonlarini xolati va ruy bergan 
xo’jalik operatsiyalarining iqtisodiy mazmuniga kura guruxlash va joriy 
nazorat kilishga aytiladi (Ismanov I, Nosirov I.) 
Buxgalteriya hisobining schoytlar tizimi deb xo’jalik mablag’larining 
tarkibi, joylanishi va ularning tashkil topish manbai, muayyan maksadlar 
uchun foydalanishini, shuningdek xo’jalik jarayonidagi xarakatlarni joriy 
hisobga olish va nazorat kilish maksadida guruxlashtirib borishga aytiladi 
(Ostanaqo’lov M) 
Buxgalteriya hisobi schoytlari – mol-mulkni, uning tarkibi va 
joylashtirilishi, uni shakllantirish manbalari va bir turdagi operatsiyalar 
bo’yicha joriy aks ettirish, guruxlash va tezkor nazorat kilish usulidir. 
(F.Gulomova). 
Buxgalteriya schoyti – korxonalar iqtisodiy resurslarining xolati va 
xarakati xakidagi buxgalteriya axborotini qayd etish va saklash uslubi va 
ularga bo’lgan talablar (BXMS № 21)