3 I bob. O‘quvchilarda ma’naviy tarbiya indikatorlarini shakllantirishning ilmiy pedagogik asoslari

1.1.1-jadval
Hadisi shariflarda keltirilgan insoniy fazilat (kompetensiya)lar

HADISI SHARIFLARDAGI INSONIY FAZILAT (KOMPETENSIYA)LAR
1	o‘zgalarga mehr-oqibat ko‘rsatish	10	Vatanga muhabbat
2	saxiylik	11	halollik
3	ochiq ko‘ngillilik	12	do‘stlik
4	ota-ona, kattalar va qarindoshlarga nisbatan muruvvatli bo‘lish	13	mehnat va kasb-hunarni ulug'lash
5	ularga g'amxo‘rlik qilish	14	oliyjanoblik
6	rahm-shafqatlilik	15	kamtarlik
7	yaxshilik sari intihshi kerakligi	16	insonning o‘zini yomon illatlardan tiyishi
8	vijdonlilik	17	rostgo‘ylik
9	poklik,	18

Birinchi va ikkinchi Renessans vakillari deya e’tirof etiladigan, Sharq uyg’onish davrining yetuk namoyandalari hisoblangan qomusiy mutafakkirlarimiz o‘zlarining boy ilmiy merosida ta’lim-tarbiya berishning yo‘l-yo‘riqlari, ma’naviy tarbiyani shakllantirish omillari haqida qimmatli ma’lumotlarni yozib qoldirganlar. Ularning ta’limotlarida ma’naviy tarbiya mezonlari, belgilari xususida fikr yurutilgan. Ushbu ma’lumotlarni umumlashtirgan holatda quyidagi jadval orqali ma’naviy tarbiya mezonlarini ko‘rsatilgan (1.1.2-jadval):

1.1.2-jadval
Mutaffakkirlar e’tirof etgan ma’naviy tarbiya indikatorlari

MUTAFFAKKIRLAR E’TIROF ETGAN MA’NAVIY TARBIYA INDIKATORLARI
Abu Nasr Farobiy	ma’rifatlilik, kamtarlik	donolik, bilimdonlik	mulohazali bo‘lish	vijdonlilik, tarbiyalilik	ma’naviy yuksaklikka intilish	ko‘pchilik manfaatini yuqoriqo‘yish	haqiqat, adolatlilik
Abu Ali ibn Sino	hurmat va ehtirom, qat’iyatlilik	sofdillik, saxiylik, adolat	axloqiy kamolot, ma’rifat	qanoat, chidamlilik, jasurlik	mo‘tadillik, uyatchanlik, intilish	donolik, kamtarlik, iyraklik	ehtiyotkorlik, sevgi-muhabbat
Abu Rayhon Beruniy	axloqiylik, poklik, kamtarlik	to‘g’rilik , adolat	go‘zallik va nafosat	oliyjanoblik, saxovat	do‘stlik, hamkorlik	ilm-ma’rifatlilik	mehnat va hunar egallash
Kaykovus	suxandonlik	do‘stlik	andishalilik	javonmardlik	kamtarlik	diqqat bilan tinglash	xushmuomalalilik
Muhammad Qoshg’ariy	xushmuomalalik	odoblilik	bilimlilik	hunar o‘rganish	bilimlilik	kamtarlik	mehmondos’tlik
Jaloliddin Davoniy	ziyraklik	fahmlilik	shijoat	donolik	iffat, adolat	diqqatlilik	zehn ravshanligi
Alisher Navoiy	muhabbat	vafodorlik	go‘zallikka intilish	axloqiy jasorat	oliyjanoblik	axloqiylik	komillikka intilish
Abdulla Avloniy	Vatanni sevmoq, haqshunoslik,	matonat, diyonat, oliyhimmatlik	intizom, itoat, adolat, afv	iffat, hayo, munislik, sadoqat	riyozat, qanoat-sabr	vijdon, haqqoniyat	idrok, zako, ibrat, xayrixohlik
Xoja Samandar Termiziy	Vatanni sevmoq, uning muhofazasi uchun jon fido qilmoq	jasorat, sabr-toqat, adolat, Yumshoq tabiatlilik,	dono odamlar suhbati bilan aqlni boyitish	podshoh marhamatidan mag’rur bo‘lmaslik	o‘ylab gapirish, dushman so‘ziga ishonmaslik	mardlik, ma’naviy poklik, halollik	irodasi mustahkamlik, do‘stlik, yaxshi do‘stlar uchun jon fido etish
Jaloliddin Rumiy	iymon-e’tiqod, iroda, sabr-matonat, or-nomuslilik	bag’rikenglik, oliyjanoblik, adolatlilik, saxovatlilik	qalb pokligi, aql bilan ish tutish, mehr-vafo	go‘zal axloq, o‘z-o‘zini anglash, o‘zaro hurmat	vijdon uyg’oqligi, irodaning mustahkamligi	Intizomlilik, sadoqatlilik, odoblilik, nazokat,	Samimiylik, hurmat ko‘rsatish, rostgo‘ylik,
Abdurahmon Jomiy	javonmardlik, poklik,	tirishqoqlik	sadoqatlilik, vafodorlik	itoatkorlik	mehribonlilik	do‘stlik	omonatdorlilik mehnatsevarlik

1. 
   2-jadval. Mutaffakkirlar e’tirof etgan ma’naviy tarbiya indikatorlari.
   

Bunda mutafakkir olimlarning pedagogik qarashlarida ma’naviy tarbiya mezonlarini ko‘rishimiz mumkin. Ular ko‘rsatib o‘tgan bir necha ma’naviy-axloqiy fazilat(kompetensiya)lar bir-biriga o‘xshaydi. Ba’zilarida yangi fazilatlarni ham uchratish mumkin. Bundan ko‘rinib turubdiki, ma’naviy tarbiya mezonlari bir necha asrlar oldin ham insonlar tomonidan shu fazilatlar shakllanganligi bilan o‘lchanadi. Bu esa bugungi kunga kelib ham o‘z qiymatiga egaligini namoyon etadi. Insonlar tomonidan e’tirof etiladigan axloq kategoriyalari har bir jamiyat a’zosining ma’naviy yetukligi uchun qilinadigan sa’y-harakatlar ko‘lami bilan baholanadi. Hozirgi kunga qadar olib boriladigan islohotlar zamirida ham aynan komil shaxsni shakllantirish masalasi dolzarb ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi. Bu mezonlarni shakllantirish omillari orqali biz jamiyatimizga “husni xulq” – “ma’naviy yetuk” inson qiyofasini tarkib toptirib boramiz.
Forobiy ta’lim-tarbiyani uzviy birlikda olib borish haqida ta’lim bergan bo‘lsa ham, ammo har birining insonni kamolga etkazishda o‘z o‘rni borligini alohida ta’kidlaydi. Forobiyning fikricha, inson kamolotga yolg'iz o‘zi erisha olmaydi. U boshqalar bilan aloqada bo‘lish, ularning ko‘maklashuvi yoki munosabatlariga muhtoj bo‘ladi. Uning fikricha, tarbiya jarayoni tajribali pedagog, o‘qituvchi tomonidan tashkil etilishi muhum. Chunki har bir odam ham baxtni va narsa-hodisalarni o‘zicha bila olmaydi. Unga o‘qituvchi lozim. Forobiy ta’lim-tarbiyaning asosiy vazifasi jamiyat talablariga javob bera oladigan va shu jamiyat uchun xizmat qiladigan yetuk insonni tarbiyalashdan iborat deb biladi. Forobiy ta’lim va tarbiyaga birinchi marta ta’rif bergan olim sanaladi. Ta’lim - insonga o‘qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim berish; tarbiya - muayyan hunarni egallash uchun zarur bo‘lgan axloq normalari va amaliy malakalarni o‘rgatishdir, deydi olim. Ta’lim faqat so‘z va o‘rgatish bilangina bo‘ladi. Tarbiya esa, amaliy ish, tajriba bilan, ya’ni shu xalq, shu millatning amahy malakalardan iborat bo‘lgan ish-harakat, kasb-hunarga berilgan bo‘lish, o‘rganishdir.
Forobiy ta’limda barcha fanlarning nazariy asoslari o‘rganilsa, tarbiyada ma’naviy-axloqiy qoidalar, odob me’yorlari o‘rganiladi, kasb-hunarga oid malakalar hosil qilinadi, deb uqtiradi. Bu muhim vazifa tajribali tarbiyachilar tomonidan turli metodlar yordamida amalga oshiriladi.
Abu Nasr Forobiy axloq tushunchasini keng ma’noda talqin qilib, dini, e’tiqodi, irqi, tilidan qat’i nazar, barcha insonlarni hamjihatlik va hamkorlikka chaqiradi. Dunyoda yagona va bir butun inson jamoasini shakllantirishni, uning va barcha fuqarolarning manfaatlarini ko‘zlab faoliyat ko‘rsatishini orzu qiladi. Bu g‘oya keyinchalik jahondagi ko‘plab mutafakkirlar, jumladan, nemis faylasufi I.Kant tomonidan ham ilgari surilgan. Bu g‘oyalar bugungi kunda ham naqadar muhim ahamiyatga ega. Forobiyning fikricha, yuksak axloqiy fazilatlarga rioya qilgan holda rivojlanayotgan har qanday davlat o‘z fuqarolarini, shak-shubhasiz, baxtu saodat yo‘liga olib chiquvchi kuchdir. Inson bilimli va namunali axloq egasi bo‘lgandagina ijobiy xislatlari bilan barchaga o‘rnak bo‘la oladi.