3-ma’ruza minerallarning mo’rtligi, qayishqoqligi, mineral hosil qiluvchi jarayonlar. Reja

Minerallarning pachaqlanuvchanligi – tashqi kuch ta’sirida o’z shaklini o’gartirishi, ya’ni plastic deformatsialanishi.
Minerallarning qayshqoqligi – tashqi deformatsiya kuch ta’sirida ta’sirida o’z shaklini o’gartirishi va sssosha kuch ta’siri yo’qolgandan keyin yana asliga qaytib kelishi xususiyati yani elastik deformatsialanishi.
Minerallarning shaffofligi – o’zidan nur o’tkazish xususiyatidir. Xamma vinerallarning yirik kristallari ko’riladigan shafoflik darajasiga qarab uch guruhga bolinadi:

1. Shafof minerallar; tog’ xrustali, island shpati, topaz va boshqalar;

   
   

2. Yarim shafof – zumrad, sfalerit,kinovar va boshqalar;

   
   

3. Shafof emas minerallar – pirit, magnetit, grafit va boshqalar;

   
   

Mineral hosil qiluvchi geologik jarayonlar. Endogen jarayonlar. Ekzogen jarayonlar
Qandaydir minerallar kompleksining gnezisi (kelib chiqishi) sharoitlarini bilish uchun faqat ularning qanday yo‘l bilan paydo bo‘lganligini aniqlashgina emas, balki udi er qobig‘ida oodir bo‘lib xilma-xil tog‘ jinslari va rudalar hosil bo‘lishga olib keluvchi geologik jarayonlar bilan taqqoslab ko‘rish ham muhimdir. Bu masalalar maxsus petrografiya va foydali qazilma konlari haqidagi kurslarda batafsil yoritiladi. Bu yerda shu masala yuzasidai fadat umumiy tushunchalargina beriladi, chunki ular keyinchalik har bir glineralni ta’riflashda kerak bo‘ladi.

Biror geologik jarayonlar natijasida hosil bo‘lgan barcha minerallar massalarini qanday energiya yuzaga keltirganligiga qarab, quyidagicha ikkita asosiy genetik gruppaga bo‘linadi.

1) endogen (ichida tug‘ilgan) yer sharining ichki issiqlik energiyasi hisobiga yuzaga kelgan jarayonlar davomida hosil bo‘lgan minerallar; shu prodesslar natijasida hosil bo‘lgan minerallar magmatik (keng ma’noda) faoliyat mahsulotlardir; tog‘ jinslar bilan foydali qazilma konlari magmaning va undan ajralib chiqqan turli koldikshgng kristallanishi natijasida paydo bo‘ladi; mineral hosil qiluvchi jarayonlar har xil chuqurliklarda va turli, odatda yuqori temperaturalarda sodir bo‘ladi;
2) ekzogen (tashqarida tug‘ilgan), yer shari yuzasidagi tashqi quyosh energiyasi hisobiga sodir bo‘lib turadigan jarayonlar davomida hosil bo‘lgan minerallar; yer yuzasiga chiqib qolgan va nurab borayotgan, turlicha yo‘llar bilan qachonlardir paydo bo‘lgan xilma-xil tog‘ jinslari bilan rudalar shu minerallarni hosil qiluvchi moddalar manbai bo‘ladi; mineral hosil qiluvchi jarayonlar yer qobig‘ining eng ustki qismida, past temperatura va atmosfera bosimiga yaqin bosim ta’sirida, gidrosfera va atmosfera biosferadagi fizik ham ximiyaviy agentlarnig o‘zaro ta’siri sharoitlarida taraqdiy etadi.
Endogen, shuningdek ekzogen mineral massalar ham paydo bo‘lganlaridan keyin tashqi sharoitning o‘zgarishi bilan turli almashiyaishlarga duchor bo‘ladi (metamorfizm). Mineral massalar tarkibi va tuzilishidagi ayniqsa kuchli o‘zgarishlar, tog‘ jinslari va ular bilan bog‘liq bo‘lgan turli konlar tektonik buzilishlar natijasida avval hosil bo‘lgan joylaridan qo‘zg‘alib yer qobig‘ining birmuncha chudur zonalariga tushibqolgan paytlarida, ya’ni regional metamorfizm deb aytiladigan prodesslar vaqtida yuz beradi. Chuqurlik metamorfizmining shu jarayonlari birmuncha yuqori temperatura va bosim ta’sirida sodir bo‘lib, yer qobig‘ida keng tardalgandir.