3-mavzu: koinotda yulduzlarning paydo bo’lishi va evolyusiyasi. Neytron yulduzlar va pulsarlar. O’TA

Yulduzlar spektri
a) Spektral sinflashtirish.
Ko’plab statsionar yulduzlar spektrini tahlil qilib, ulardagi chiziqlar to’lqin uzunligi va intensivligi har xil ekanligiga ishonch hosil qilish mumkin. Chiziqlarni intensivligiga ko’ra yulduzlarni ma’lum ketma-ketlikda joylashtirish yoki spektral sinflarga ajratish mumkin. Bunday ish birinchi navbatda vodorod (N_, N_, N_, N_) va geliy ( 5875 Å, 6678 Å) va keyin metal ionlari (N va K Sa II) atomlari (D₁, D₂, Na), molekulalar chiziqlariga nisbatan AQShning Garvard universitetida bajarilgan va u garvard spektral sinflashtirish deb ataladi. 1918-24 yillarda e’lon qilingan va Genri Dreper (ND) katalogi deb ataladigan 9 tomlik jadvalda 225330 yulduzni spektral sinfi belgilangan. Hozirgi kunga kelib jami 500 000 dan ortiq yulduzni spektral sinfi aniqlangan. Spektral sinflar lotin alifbosining bosh haflari bilan belgilanadi: O, B, A, F, , K, , (L ,T). Bu harflar ketma-ketligini eslab qolish uchun garvard universiteti talabalar shunday hazil o’ylab topishgan: O’, Be A Fine Girl Kiss Me³.
O-sinfga mansub yulduzlar spektrida geliy ioni (Ne II) va yuqori darajada ionlangan azot (N III 4514 Å, N IV 3479 Å), uglerod (C III 4647 Å) kislorod (O III 3700 Å, O IV 3385 Å ) chiziqlari ko’rinadi.
V- sinfga mansub yulduzlar spektrid neytral geliy (Ne I 5875 Å) va past darajada ionlangan azot (N II 6578 Å, 4267 Å), uglerod (S II 6578 Å, 4267 Å), kislorod (O II 4649 Å, 4119 Å) va vodorod atomi chiziqlari (N_ 6563 Å, N_ 4861 Å, ‘_ 4340 Å) kuzatiladi.

Rasm- 1. Xar spektral sinfga mansub yulduzlarning sinfi

A-sinf, vodorod atomi chiziqlari (N_ 6563 Å, N_ 4861 Å, N_ 4330 Å) eng intensiv ko’rinadi. Sumbulaning-si spektrida vodorod atomi chiziqlari N_Q, N_, N_, N_ va іakozo eng intensiv, geliy chiziqlari yo’qolgan.

F- intensiv vodorod Sirius ( CM) chiziqlari N_, N_. . . . bilan birgalikda metall ionlari (Sa II 3934 Å, 3956 Å) chiziqlari ko’rinadi. Protsion ( CMi) misol bœlaoladi.
G- asosiy chiziqlar metallar (Na, Mg, Fe, Ca)niki vodorod chiziqlari іam ko’rinadi, biroq ancha xiralashgan. Quyosh G-sinfga mansub.
K- kaltsiy ioni (Sa II) chiziqlari va metallar chiziqlari (G tasma 4305 Å da 4315 Å) yaqqol ko’rinadi, molekulalar (T_iO) chiziqlari va tasmalari ko’rina boshlaydi. Aldebaran (Savrning -si,  Tau) misol bo’la oladi.
M-molekulalar (T_i, O₁, S₂, SN) tasmalar va chiziqlar orasida Ti O tasmalari ajralib turadi. Betelgeyze (Orionning -si,  Ori) misol bo’laoladi.
L- sinfga mansub yulduzlar spektrida ishqor metallar (Li, Na, K, Cs) chiziqlari kuzatiladi.
T- sinfga kiradigan yulduzlar spektrida metan (N’₄) va ishqor metallar chiziqlari ko’rinadi.
Oxirgi ikkita sinf (L, T) yaqinda (2000 y.) kashf etildi. G dan boshlangan S-sinf spektrida uglerod (S₂, SN) molekulalari chiziqlari ayniqsa ajralib turgani uchun bunday yulduzlar uglerodli deb ataladi. Shuningdek K-sinf yonida joylashgan S-sinf spektrida tsirkoniy, ittiriy va lantan oksidlari chiziqlari ko’rinadi⁴.
Yulduzlarning fizik kœrsatgichlarini yana ham aniqroq belgilash maqsadida spektral sinflar ketma-ketligi keltiriladi, asosiy sinflar orasi œnta oraliq sinfga ajratiladi: O5, O6, O7, O8, O9, V0, V1, V2, . . . , V8, V9, A0, A1, . . . A8, A9, Ј0, . . . va hakozo.