3-mavzu. Taklif va talab elastikligi Reja

D

)

R



A

+T

(

^P2 P₂
^P1 <sup>P1

P1</sup> (–TR)
^{Q2 Q1} _Q ^Q2 ^Q1 _Q

1. 
   elastik talab b) noelastik talab
   

5.6-rasm. Talab chizig`i elastik (a) va noelastik (b) holatda narxni oshirishning sotuvchi daromadiga ta′siri

Endi yuqoridagi holatga mutlaqo teskari bo`lgan holat, ya′ni talab elastikligiga qarab narxni pasaytirishning sotuvchi daromadiga ta′sirini qaraymiz (5.7-rasm).
P P
D

)

–

(
^P1 P₁
A TR

B
^P2 ^P2
P1 (+TR

^Q1 ^Q2 _Q
^{Q1 Q2} Q

1. 
   elastik talab b) noelastik talab
   

5.7-rasm. Talab chizig`i elastik (a) va noelastik (b) holatda narxni tushirishning sotuvchi daromadiga ta′siri

Mahsulotga talab elastik bo`lganda (5.7-a-rasm), narxni P<sub>1</sub> dan P<sub>2</sub> ga tushirish natijasida ko`riladigan A yuzaga teng zararga (–TR) nisbatan, talabning Q₁ dan Q₂ ga oshishi natijasida olinadigan B yuzaga teng qo`shimcha daromad (+TR) ko`pligidan sotuvchining yalpi daromadi oshadi.
Mahsulotga talab noelastik bo`lganda esa (5.7-b-rasm) narxni P<sub>1</sub> dan P<sub>2</sub> ga tushirish natijasida ko`riladigan A yuzaga teng zarar (–TR), talabning Q₁ dan Q₂ ga oshishi natijasida olinadigan B yuzaga teng qo`shimcha daromadga (+TR) nisbatan ko`pligidan sotuvchining yalpi daromadi qisqaradi. Masalan, yil yaxshi kelib, fermerlar yuqori hosil olganda, narx pasayib ketishidan ularning daromadi kamayib ketadi. Chunki, qishloq xo`jaligi mahsulotlariga bo`lgan talab elastikligi ancha past.
Talab elastikligining bu xususiyatlarini bilish sotuvchilarga narxni o`zgartirish orqali daromadlarni oshirish imkoniyatini beradi. Bunda daromadning o`zgarishi narxning o`zgarishiga teskari bo`lganligidan, sotuvchilar talab elastikligi yuqori bo`lgan mahsulotlarning narxini pasaytirish orqaligina sotuvlar hajmini va daromadini oshirishlari mumkin. Talab noelastik bo`lgan holatda esa, narxni oshirish talab hajmini keskin qisqarishiga olib kelmaydi. Chunki, ko`pincha iste′molchilar uchun birlamchi ehtiyoj sanaladigan ne′matlarga talab noelastik hisoblanadi.
Bunday sharoitda sotuvchilar daromadni oshirish uchun narxni ko`tarishlari mumkin.
Ko`pchilik mamlakatlarda davlat talab elastikligi past (noelastik) bo`lgan tovar va xizmatlar narxini cheklab turadi. Aks holda elastiklik qonuniyatlaridan unumli foydalanib, sotuvchilar daromadlarini oshirish maqsadida noelastik talabga ega tovarlar narxini oshirib yuborishlari mumkin.
Misol. Faraz qilaylik, bug`doyga bo`lgan talab funksiyasi quyidagi

ko`rinishda berilgan bo`lsin:
Q_D  4000  250  P _,

Bu yerda P - bir pud bug`doy narxi; ^Q_D
- talab hajmi, mln. pud.

Sotuvchi daromadini maksimallashtiruvchi bug`doy hajmi (Q) aniqlansin.

Yechish: Masalani yechish uchun teskari talab funksiyasini

aniqlaymiz:
P  16  Q
1
250 ^.

Sotuvchining daromad funksiyasini tuzamiz:




TR  P Q  ^16  Q ^{1 } Q  16Q  <sup>Q2


</sup> 250 ^ 250 ^.
Daromad funksiyasidan Q bo`yicha hosila olib, natijani nolga

tenglashtirib yechamiz:
TR _{ 16 } 2Q
 0 _.
Q_e  4000 : 2  2000
mln. pud.

Q 250
Demak, sotuvchi daromadini maksimallashtiruvchi sotiladigan

bug`doy hajmi
Q<sub>e</sub>  2000
mln. pudga teng ekan. Bir pud bug`doy narxi:

P  16  8  8
pul birligi.
pul birligiga teng. Umumiy daromad
TR  20008  16000

Faraz qilaylik, sotuvchi sotiladigan bug`doy hajmini 250 mln. pudga oshirdi. Uning daromadi qanday bo`lishini hisoblaymiz. Sotiladigan bug`doy hajmi 2250 mln. pud. U holda bir pud bug`doy narxi

P  16  ²²⁵⁰  7
250
pul birligiga teng.

Umumiy daromad
TR  2250 7  15750
pul birligiga teng.

Ko`rinib turibdiki, sotuvchi sotiladigan bug`doy hajmini optimal hajmdan oshirsa, uning daromadi maksimal daromaddan past bo`ladi.
Xuddiy shunday, sotuvchi optimal hajmdan kamroq hajmda bug`doy sotsa ham, uning umumiy daromadi kamayadi.

4. Soliq yukini iste′molchi va ishlab chiqaruvchi o`rtasida taqsimlanishini tovar elastikligiga ko`ra tahlili

Elastiklik nazariyasi firmalar va davlatning iqtisodiy siyosatini belgilashda muhim qurol bo`lib hisoblanadi. Ma′lumki, talab va taklif chiziqlarining yotiqligi, ularning elastiklik koeffitsiyentlari miqdorining qzgarishiga ko`ra o`zgaradi. Talab va taklifning elastik yoki elastik bo`lmasligi soliq yukining iste′molchi va ishlab chiqaruvchilar o`rtasida qanday gaqsimlanishini, ya′ni soliqning qancha qismini iste′molchi va qancha qismini ishlab chiqaruvchi to`lashini aniqlab beradi.

Faraz qilaylik, davlat bir birlik tovarga t miqdorda (o`zgarmas) soliq belgilasin. Bu o`z navbatida taklif chizig`ini S holatdan yuqoriga Ś – holatga siljitadi (5.8-rasm) .
Umumiy soliq iste′molchi va ishlab chiqaruvchi o`rtasida taqsimlanib, o`z ichiga soliq yuki ortiqchaligini oladi. Ushbu soliq yuki ortiqchaligi ―o`lik yuk‖ bo`lib, jamiyat uchun sof yo`qotish hisoblanadi.
^P Ś
Iste′molchi ^D _S
to`laydigan _E1
qism ^P1
Ishlab ^{P0 E}0
chiqaruvchi

to`laydigan ^P2
qism
P1
_M Soliq yuki ortiqchaligi