3-Modul. Boshlangʻich ta’limda tarbiya nazariyasi

Mustaqil fikrlovchi erkin shaxsni shakllantirish ta’lim va kadrlar tayyorlash milliy modelining asosiy maqsadi.
Ijtimoiy munosabatlar koʻlamining kengayishi oʻsib kelayotgan avlodni oʻta murakkab xususiyatga ega munosabatlar jarayoniga har tomonlama yetuk etib tayyorlash vazifasini qoʻymoqda. Psixologik, intellektual va fiziologik jihatdan yetuk inson hayotiy qarama-qarshilik, xususan, turli buzgʻunchi gʻoyalar ta’siriga tushib qolish, nosogʻlom turmush kechirish va noqonuniy xatti-harakatlarni sodir etishdan oʻzini saqlab qola oladi. Shuningdek, shaxsning aqliy salohiyatga egaligi jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta’minlovchi asosiy omildir. Oʻzbekiston Respublikasida demokratik va huquqiy jamiyat barpo etilayotgan mavjud sharoitda yosh avlodning mustaqil va erkin fikrlay olishi roʻy berayotgan voqea-hodisalarga shaxsiy munosabtini bildirishga imkon beradi.
Ijtimoiy borliqda kechayotgan oʻzgarishlarga nisbatan shaxsiy nuqtai nazarning shakllanishi shaxs faolligini koʻrsatuvchi muhim jihatlardan biridir. qolaversa, mustaqil fikr egasi boʻlgan shaxs oʻz imkoniyatlari, qobiliyatini erkin namoyon eta oladi. Muvaffaqiyatli ravishda olib borilayotgan ta’limiy islohotlarning ham asosiy maqsadi erkin, mustaqil fikriga ega barkamol shaxs va malakali mutaxassisni tarbiyalab voyaga yetkazishdan iboratdir. Bu xususida Oʻzbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov quyidagilarni e’tirof etgan: «Amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi har bir fuqaroning shaxs sifatida shakllanishi uchun, oʻz qobiliyatini, oʻz talantini ishga solib hayotini yanada yaxshilashi, ma’nan boyitishi uchun barcha imkoniyatni yaratib berishdan iboratdir».
Komil insonni shakllanirish masalasi barcha davrda ham muhim ijtimoiy vazifa sifatida kun tartibiga qoʻyilgan. Xususan, zardushtiylik dinida komillikning asosi ezgu fikr, ezgu soʻz va ezgu amal (harakat)dan iborat ekanligi ta’kidlansa, islom ta’limoti gʻoyalariga koʻra yetuklikning bosh mezoni – ilmlilik, bilimli boʻlishdir.
Sharq mutafakkirlarining asarlarida ham komil inson qiyofasining yoritilishiga alohida ahamiyat berilgan. Xususan, Abu Nasr Forobiy komil insonni shakllantirish va fozil jamoa (yetuk jamiyat)ni shakllantirish tarbiyaning bir butun, yaxlit ikki yoʻnalishi ekanligiga urgʻu beradi. Allomaning fikricha, fozil jamiyat komil inson sa’yi-harakati bilan barpo etilishi mumkin. Shu bois mamlakatni boshqaruvchi shaxs oʻzida eng oliy insoniy fazilatlarni mujassam eta olishi zarur, deb hisoblaydi. «Aql toʻgʻrisidagi» risolasida Abu Nasr Forobiy rahbar shaxs qiyofasida namoyon boʻlishi lozim boʻlgan oʻn ikki fazilatni keltirib oʻtadi. Bizning fikrimizcha, mazkur fazilatlar har bir zamonaviy shaxsda oʻz aksini topa olishi kerak, zero, ular inson hayotini moʻtadil kechishi hamda muayyan kasbiy faoliyatlarni tashkil etishda muvaffaqiyatlarga erishishni kafolatlaydi.
Abu Rayhon Beruniy ham komillikning asosini ilmli boʻlishda deb hisoblaydi va barcha illatlarning asosiy sababi ilmsizlikdir, deya urgʻu beradi. Allomaning fikricha, axloqiylik, toʻgʻrilik, odillik, tadbirkorlik, oʻzini vazmin tutish, kamtarlik, insof, ehtiyotkorlik, shuningdek, aadolatli va vijdonli boʻlish komil inson qiyofasida aks etishi zarur boʻlgan eng asosiy sifatlardir.
Abu Ali ibn Sino ham kamolotga erishishning birinchi mezon sifatida bilimli boʻlishni alohida qayd etadi. Bilimli insonning adolatli boʻlishi esa uning yanada yuksalishini ta’minlaydi, deya baholab alloma, adolatni ruhiy lazzat (ruhiy xotirjamlik)ning muhim koʻrsatkichi ekanligini uqtiradi.
Alisher Navoiy asarlarida komil inson muammosi markaziy oʻrinni egallaydi va oʻz orzusidagi komil inson shaxsini asarlarining qahramonlari timsolida gavdalantirishga urinadi. Mutafakkir qarashlarida komil inson quyidagi sifatlarga ega boʻlishi borasidagi gʻoya ilgari suriladi: aqlli, axloqli, bilimli, ijodkor, qobiliyatli, dono, kamtar, insonparvar, saxovatli, sabr-qanoatli, adolatli, muruvvatli, sogʻlom, jismonan baquvvat, mard va jasur.
Abdulla Avloniy komil insonni tarbiyalash borasidagi qarashlari bilan Sharq mutafakkirlarining fikrlarini boyitar ekan, komil inson qiyofasida, yana shuningdek, vatanparvarlik, hamda intizomlilik sifatlari ham namoyon boʻlishi kerak, deb hisoblaydi. Alloma millat taqdirining jonkuyari sifatida milliy til taraqqiyoti jamiyat ma’naviy rivojini ta’minlovchi asosiy omil, deya baholaydi.